Zgodnie z art. 991 § 1 KC, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (§ 2).
Obliczenie zachowku należy rozpocząć od ustalenia udziału, w jakim uprawniony byłby powołany do spadku z ustawy, przy czym zgodnie z art. 922 KC przy ustalaniu tego udziału uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Następnie, stosownie do art. 991 § 1 KC udział ten mnoży się przez 2/3, jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy lub małoletni, a w pozostałych sytuacjach – przez 1/2.
Kolejnym etapem obliczania zachowku jest ustalenie tzw. substratu zachowku (art. 993-995 KC), co wymaga przede wszystkim określenia czystej wartości spadku. Czysta wartość spadku stanowi różnicę pomiędzy stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili orzekania o zachowku (por. uchwała składu siedmiu sędziów SN z dnia 26 marca 1985 r., III CZP 75/84), a stanem biernym spadku, czyli suma długów spadkowych, z pominięciem jednak długów wynikających z zapisów i poleceń. Dla ustalenia substratu zachowku do czystej wartości spadku dolicza się wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę bez względu na to, czy były one uczynione na rzecz spadkobierców, uprawnionych do zachowku, czy też innych osób, za wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych i dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny wymienionych w art. 991 § 1 KC poprzez zapewnienie im niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Jednakże w pewnych szczególnych i wyjątkowych sytuacjach dopuszczalne jest obniżenie (nie zaś pozbawienie poprzez oddalenie powództwa) należności z tego tytułu na podstawie art. 5 KC przy uwzględnieniu zwłaszcza klauzuli zasad współżycia społecznego. Prawa uprawnionego do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych.
W tym kontekście nie można jednak zapominać, że nie mogą zostać pominięte te zachowania uprawnionego, które wskazują na to, jak ten wywiązywał się ze swych obowiązków względem najbliższych, ze szczególnym uwzględnieniem spadkodawcy. Przy orzekaniu o zachowku nie należy zatem pomijać oceny moralnej postępowania uprawnionego do zachowku (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 22 kwietnia 2009 r., I ACa 459/08). Ponadto w świetle orzecznictwa przy ocenie istnienia podstaw do zastosowania art. 5 KC. należy brać pod uwagę wszystkie okoliczności konkretnego przypadku, zachodzące tak po stronie zobowiązanego, jak i po stronie uprawnionego (por. wyrok SN z dnia 17 lipca 2009 r., IV CSK 163/09, także powoływany przez pozwaną wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 21 października 2010 r., VI ACa 332/10).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego za dominujące uznać trzeba stanowisko, że art. 5 KC przy roszczeniach o zasądzenie zachowku jest stosowany wyjątkowo. Konsekwentnie podkreśla się, że ocena sądu, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa w myśl art. 5 KC nie powinna pomijać, że prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich osób najbliższych. Należy także pamiętać o przyjętej przez ustawodawcę zasadzie, że nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dowolnie z pominięciem swoich najbliższych. Podkreśla się przy tym konieczność dokonania przez Sąd oceny okoliczności faktycznych konkretnej sprawy przy uwzględnieniu zasady, że zastosowanie art. 5 KC może mieć miejsce zupełnie wyjątkowo; zakres zastosowania tego przepisu w sprawie o zachowek winien być wąski. Sprzeczność z zasadami współżycia społecznego w świetle ugruntowanego orzecznictwa zachodzić może jedynie wówczas, gdy w świetle reguł lub wartości moralnych powszechnie społecznie akceptowanych żądanie zapłaty należności z tytułu zachowku musi być ocenione negatywnie. Z uwagi na wskazaną tutaj istotę zachowku pozbawienie go na podstawie art. 5 KC musi sankcjonować wyłącznie rażące przypadki nadużycia tego prawa (por. wyrok SN z dnia 7 kwietnia 2004 r., I CK 215/03, B. (…)/11/40 i z dnia 25 stycznia 2001 r., IV CKN 250/00, wyrok SA w Szczecinie z dnia 21 maja 2013 r., I ACa 101/13). Doniosłość następstw związanych z pozbawieniem prawa do zachowku uzasadnia przyjęcie, że postępowanie osób uprawnionych do zachowku musi być rażąco naganne albo cechować się złą wolą po ich stronie. Pamiętać jednak trzeba, że o nadużyciu prawa przez żądanie zapłaty zachowku mogą decydować jedynie okoliczności istniejące w płaszczyźnie „uprawniony-spadkobierca”, nie można także abstrahować od faktu, że wyłączenia prawa do zachowku, z uwagi na niewłaściwe postępowanie w stosunku do spadkodawcy, dokonuje on sam w drodze wydziedziczenia z art. 1008 KC
Zasady współżycia społecznego w rozumieniu art. 5 KC są pojęciem pozostającym w nierozłącznym związku z całokształtem okoliczności konkretnej sprawy i w takim całościowym ujęciu wyznaczają podstawy, granice i kierunki jej rozstrzygnięcia w wyjątkowych sytuacjach, które art. 5 KC ma na względzie. Etyczny charakter zachowku ma zatem wpływ na ocenę roszczenia z punktu widzenia zasad współżycia społecznego, o których mówi art. 5 KC – ocena ta jest w tej sytuacji-zważywszy na istotę zachowku-zaostrzona, co skutkuje tym, że do nadużycia prawa będzie mogło dojść jedynie wyjątkowo, w sytuacjach szczególnie rażących. Zastosowanie art. 5 KC nie może udaremniać celów przepisów KC o zachowku (wyrok SA w Poznaniu z dnia 15 lutego 2012 r., sygn. akt I ACa 1121/11 i z dnia 9 maja 2013 r., sygn. akt I ACa 334/13).
Jeśli Testator mimo znanych mu okoliczności dotyczących relacji osobistych z osobą, która powołana byłaby do spadku z mocy ustawy, ustanawiającą spadkobiercę ustawowego jednocześnie nie korzysta z prawa do wydziedziczenia, to twierdzenie, że żądanie zachowku pozostaje w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego wymaga powołania okoliczności wyjątkowych wskazujących na szczególnie rażące naruszenie norm moralnych przez uprawnionego do zachowku. Nie stanowi takiej okoliczności samo (powodowane np. sytuacją życiową lub wyborami życiowymi spadkodawcy albo uprawnionego do zachowku) niepozostawanie przez te osoby w ścisłej wspólnocie rodzinnej i nieutrzymywanie ścisłych kontaktów rodzinnych. Dla uzasadnienia nadużycia prawa wykazać należałoby, że uprawniony do zachowku dopuszczał się tego rodzaju aktów lub zaniechań względem spadkodawcy, które budzą kategoryczny sprzeciw moralny i powodują, że przyznanie zachowku popadnie w kolizję z elementarnymi zasadami słuszności.(por. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 25. 08. 2016 r. I ACa 322/16) W niniejszej sprawie, zdaniem Sądu takie okoliczności nie występują.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
S. S. (1) zmarł. Postanowieniem Sąd Rejonowy stwierdził, że spadek po nim na podstawie testamentu notarialnego z dnia 8.11.2011 r. nabył w całości wnuk K. S.. S. S. (1) w chwili śmierci był żonaty z I. S., miał troje dzieci, C. K., J. S., E. R. Z powództwem o zachowek wystąpiła córka Zmarłego, która nie została powołana do dziedziczenia w testamencie i nie uzyskała stwierdzenia nabycia spadku po zmarłym, ani nie otrzymała należnego jej zachowku w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, czy też zapisu testamentowego. ( art. 991 KC) Pozwany podniósł, że powódce nie należy się kwota zachowku z uwagi na zasady współżycia społecznego. Ostatecznie uznał roszczenie jedynie co do kwoty 2.000 zł.
W ocenie Sądu w sprawie nie zachodzą okoliczności uzasadniające pozbawienie powódki z korzystania z prawa do zachowku. Niesporne jest, że powódka nie została wydziedziczona w rozumieniu art. 1008 KC Opierając się na zeznaniach świadków T. S., I. S., D. Z. oraz przedstawicieli małoletniego pozwanego E. S., J. S. Sąd przyjął, że powódka niewątpliwie pozostawała w konflikcie ze spadkodawcą. Z zeznań tych wynika bowiem w sposób spójny, że stosunki powódki z ojcem nie układały się dobrze, rzadko odwiedzała ojca, nie opiekowała się nim podczas choroby, rzadko interesowała się stanem zdrowia ojca, a częściej odwiedzała E. S. i sąsiadów rodziców, m.in. T. S., którą nazywała swoją matką. Z zeznań ich wynika, że nie była związana emocjonalnie z ojcem, wykonała nagranie ojca w czasie gdy spożywał on posiłek i pokazywała innym osobom. Przy czym wynika z nich również, że S. S. (1) miał trudny charakter, wszyscy musieli mu się podporządkować. Sąd nie dał wiary zeznaniom świadka M. K. i powódki, że jej stosunki z ojcem były dobre albowiem pozostają w sprzeczności z wiarygodnymi zeznaniami pozostałych świadków i przedstawicieli małoletniego pozwanego. Konflikt ten jednak, w ocenie Sądu nie daje podstaw do zastosowania co do żądania powódki art. 5 KC i oddalenia go ponad kwotę 2.000 zł.
Strony bezspornie ustaliły, że Zmarły miał majątek w postaci udziału wynoszącego ½ części w prawie własności udziału ½ części nieruchomości zabudowanej składającej się działki nr (…) o pow. 0,0912 ha położonej w S. przy ul. (…), dla której prowadzona jest księga wieczysta nr (…), a więc jego udział we własności nieruchomości wynosił ¼ części.
Opierając się na zebranym w sprawie materiale dowodowym, Sąd przyjął, że jedyną darowizną uczynioną przez zmarłego S. S. (1), a podlegającą doliczeniu do spadku, stosownie do dyspozycji art. 993, 994 KC, jest przekazanie umową darowizny przez Zmarłego i jego żona I. S. wnukowi D. S. udział wynoszący ½ części w prawie własności nieruchomości zabudowanej składającej się działki nr (…) o pow. 0,0912 ha położonej w S. przy ul. (…), dla której prowadzona jest księga wieczysta nr (…). Ponieważ udział darowany przez S. S. (1) i I. S. stanowił wspólność ustawową majątkową małżonków do spadku podlega zaliczeniu darowizna udziału wynoszącego ¼ części.
Z opinii biegłego z zakresu szacowania nieruchomości B. R. wynika, że wartość rynkowa nieruchomości według jej stanu na datę otwarcia spadku (datę śmierci spadkodawcy) a według aktualnych cen wynosi 237.000 zł. a wartość udziału ½ części darowanego przez małżonków S. wnukowi D. S. według jego stanu na datę dokonania darowizny a według aktualnych cen wynosi 118.500 zł. Ostatecznie opinia biegłego z zakresu szacowania nieruchomości nie była kwestionowana przez strony. Sąd również ja podzielił. Mając na uwadze powyższe rozważania należy uznać, że wartość majątku spadkowego pozostawionego przez Zmarłego wynosi 59.250 zł (237.000zł : 2 : 2) a wartość darowizny podlegającej doliczeniu do spadku wynosi 59.250 zł (118.500 : 2).
Z zeznań świadka I. S. wynika, że powódka otrzymała od niej i męża darowiznę w kwocie 1000 zł na zakup mebli kuchennych oraz pierścionek ze złota. Świadek ten jednak stwierdził, że pierścionek nie był znacznej wartości a pozostałe dzieci otrzymały od niej i męża używane segmenty pokojowe. Z tych też względów Sąd uznał, że darowiznę otrzymaną przez powódkę w postaci pieniędzy i pierścionka, należy uznać za zwyczajowo w danych stosunkach przyjętą i nie podlegającą doliczenia do spadku. ( art. 994 KC) Sąd nie dał wiary zeznaniom świadka M. K. i powódki, że nie otrzymali pieniędzy na zakup mebli kuchennych, gdyż pozostają w sprzeczności z wiarygodnymi zeznaniami świadka I. S..
Podstawę ustalenia wartości należnego powódce zachowku stanowi zatem kwota 118.500 zł. Przy czym należy ją pomniejszyć o spłacony przez przedstawicieli małoletniego pozwanego dług spadkowy w kwocie 3.369 zł. Z zeznań przedstawicieli małoletniego pozwanego E. S. i J. S. oraz z dokumentów w postaci decyzją Naczelnik Urzędu Skarbowego w S. z dnia 17.02.2014 r. wynika, że małoletni K. S. jako spadkobiercy S. S. (1) został zobowiązany do zapłaty kwoty 3.349 zł wraz z odsetkami w kwocie 20 zł z tytułu zaległości w podatku dochodowym od osób fizycznych. Pozwany przedstawił dowód zapłaty tej należność. Ostatecznie zatem podstawę ustalenia wartości zachowku stanowi kwota 115.131 zł. Udział powódki w majątku spadkowym wynosiłby 1/4 części, a zatem zgodnie z art. 991 § 1 KC należy się jej połowa wartości tego udziału, czyli 1/8. Wartość zachowku należnego powódce wynosi zatem 14.391,38 zł. Wyrok Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 2 października 2017 r. I C 196/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
