Zgodnie z przepisem art. 991 § 1 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Na podstawie, § 2 jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Instytucja zachowku charakteryzuje się tym, że swoboda dysponowania majątkiem za życia, na przykład w formie darowizn, czy swoboda testowania pozwala na dowolne dysponowanie majątkiem. Instytucja zachowku zmierza do zapewniania ochrony praw najbliższych członków rodziny zmarłego.
Obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek należy do długów spadkowych, o których stanowi art. 922 § 3 KC Jak wynika z przytoczonego przepisu, z prawa do zachowku wynika roszczenie pieniężne skierowane do spadkobiercy powołanego przez spadkodawcę do dziedziczenia. Rozmiar tego roszczenia uzależniony jest od wielkości udziału spadkowego, jaki przypadłby osobie uprawnionej przy dziedziczeniu ustawowym. Obowiązek zapłaty zachowku powstaje z chwilą śmierci spadkodawcy. Roszczenie o zachowek powstaje wówczas, gdy spadkodawca sam nie zapewnił uprawnionemu należnego mu zachowku, czy to w postaci dziedziczenia, ustanowienia zapisu lub dokonania darowizny. Dopiero w przypadku, gdy uprawniony nie uzyska żadnych korzyści ze spadku powstaje po jego stronie roszczenie w stosunku do spadkobiercy o zapłatę zachowku lub, gdy uprawniony uzyskał korzyść jedynie w części, roszczenie o uzupełnienie zachowku.
Ustalenie wysokości zachowku składa się z kilku etapów. Po pierwsze, należy określić ułamek stanowiący podstawę do obliczania zachowku. Po drugie, ustala się tzw. substrat zachowku, na który składa się stan czysty spadku wraz z doliczonymi darowiznami. Po trzecie, mnoży się substrat zachowku przez ułamek, który wyraża udział stanowiący podstawę do obliczenia zachowku. Wynik mnożenia stanowi zachowek. Czysta wartość spadku to aktywa spadku pomniejszone o pasywa. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się jednak długów z tytułu zapisów zwykłych i poleceń (art. 993 KC). W orzecznictwie przyjmuje się również, że o składzie spadku decyduje zawsze chwila otwarcia spadku.
W myśl art. 922 § 3 KC, do długów spadkowych należą koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku. Koszty te obejmują wydatki związane z uzyskaniem miejsca na grób, nabyciem trumny, urządzeniem ceremonii pogrzebowej. Chodzi tu jednak wyłącznie o koszty (wydatki) już poniesione (por. wyr. SN z 8.8.1973 r., I CR 554/73, L.; wyr. SA w Łodzi z 29.8.1995 r., I ACr 440/95, OSA 1995, Nr 6, poz. 44; wyr. SA w Katowicach z 28.11.1996 r., III APr 34/96, Pr. Pracy 1997, Nr 12, s. 43).
Sąd samodzielnie ustala skład i wartość spadku dla potrzeb ustalenia zachowku. W uchw. z 17.5.1985 r. (III CZP 69/84, OSNCP 1986, Nr 3, poz. 24) SN wyjaśnił, że w procesie o zachowek sąd samodzielnie rozstrzyga w ramach swej kognicji wszystkie zagadnienia prawne niezbędne dla rozstrzygnięcia procesu, jako o przesłankach prejudycjalnych. W przypadku gdy w skład spadku wchodzi udział spadkodawcy w majątku dorobkowym, dopuszczalne jest w procesie o roszczenia z tytułu zachowku samodzielne ustalenie przez sąd orzekający stanu i wartości spadku bez uprzedniego postępowania o dział spadku lub o podział majątku, który był objęty małżeńską wspólnością ustawową.
Zgodnie zaś z treścią art. 1000 § 1 KC jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
Swoboda dysponowania majątkiem za życia, np. w formie darowizn, czy swoboda testowania pozwalająca na dowolne dysponowanie majątkiem w testamencie na wypadek śmierci mogą prowadzić do pokrzywdzenia osób najbliższych spadkodawcy. Stąd też osoba fizyczna ma przynajmniej moralny obowiązek wspierania przywołanych członków najbliższej rodziny, w tym też pozostawienia im korzyści ze spadku. Jednakże o tym kto i na jakich zasadach otrzyma korzyści po zmarłym, decyduje ustawa.
Należy w tym miejscu wskazać, że artykuł 1000 KC reguluje problem uzyskania kwoty potrzebnej do uzupełnienia zachowku od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczaną do spadku (art. 993-995 KC), przy czym należy uznać, że odpowiedzialność obdarowanych ma charakter subsydiarny. Wprawdzie przepis stanowi o sumie pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku, nie powinno jednak budzić wątpliwości, że uprawniony do zachowku może kierować swoje roszczenia przeciwko obdarowanym także w sytuacji, gdy nie otrzymał żadnej korzyści ze spadku jak też od zobowiązanych spadkobierców tytułem wypłaty części zachowku (zob. Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki pod red. A. Kidyby, publ.).
Jeżeli spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 KC (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2008 roku, sygn. akt III CSK 255/07). Nieuwzględnienie takich darowizn przy obliczaniu zachowku czyniłoby ochronę osób najbliższych, ustanowioną w ustawie, całkowicie iluzoryczną. O tym, że uprawnionym do zachowku jest też spadkobierca powołany do dziedziczenia wskazuje chociażby treść art. 998 § 1 KC Użycie zaś w art. 991 KC słowa ,,byliby’’ ma natomiast określić, że zachowek nie zawsze przysługuje zstępnym czy rodzicom, lecz tylko wtedy, gdy osoby te dziedziczyłyby z ustawy w danej, konkretnej sytuacji (jeżeli pozostały dzieci, rodzice nie są uprawnieni do zachowku, itd.). Ustawodawca postanowił, że głównym adresatem roszczenia o zachowek jest spadkobierca (art. 991 § 2 KC), a dopiero kiedy otrzymanie od spadkobiercy zachowku jest niemożliwe, uprawniony może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Odpowiedzialność obdarowanego względem uprawnionego ogranicza się do wzbogacenia będącego skutkiem darowizny (art. 1000 § 1 KC).
W myśl art. 928 § 1 KC Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:
1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego. § 2. Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku.
Skoro zachowek należy się na podstawie art. 991 § 1 KC zstępnym, małżonkowi i rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, to uznać należy, że uznanie którejś z tych osób za niegodną dziedziczenia sprawia, że jako wyłączona w ten sposób od dziedziczenia przestaje należeć do kategorii tych, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, a co za tym idzie – pozbawiona zostaje możliwości dochodzenia zachowku.
Przyczyny niegodności ujęto w art. 928 § 1 KC w trzech grupach. Należy przy tym podkreślić, że wyliczenie to jest wyczerpujące, stanowi katalog zamknięty, co oznacza, że niedopuszczalne jest rozciąganie tych unormowań na inne, choćby podobne sytuacje (zob. J. S. Piątowski, H. Witczak, A. Kawałko, w: SPP, t. 10, 2013, s. 163). Poza przyczynami przewidzianymi w prawie spadkowym nie można na podstawie art. 5 KC uznać spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia z innych przyczyn, choćby przyczyny te uzasadniały potraktowanie postępowania spadkobiercy jako sprzecznego z zasadami współżycia społecznego (zob. orz. SN z 10.12.1999 r., II CKN 627/98, L.).
W toku sprawy o uznanie spadkobiercy za niegodnego sąd jest związany prawomocnym wyrokiem skazującym co do faktu popełnienia przestępstwa, a także w zakresie oceny, czy przestępstwo zostało popełnione z winy umyślnej. Sąd cywilny dokonuje natomiast samodzielnie oceny, czy przestępstwo jest przestępstwem „ciężkim”. Sąd orzekający powinien mieć na względzie okoliczności konkretnej sprawy. W konkretnym stanie faktycznym bowiem może się okazać, że obiektywnie „lekkie” przestępstwo będzie stanowić, ze względu na np. nasilenie złej woli spadkobiercy, podstawę niegodności. W każdym przypadku jednak czyn, jakiego spadkobierca dopuszcza się przeciwko spadkodawcy, by mógł być uznany za podstawę niegodności musi spełniać przesłanki czynu zabronionego, o jakim mowa w kodeksie karnym.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powód J. P. wniósł o zasądzenie od pozwanego A. P. (1) kwoty 56.250 zł wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie do dnia zapłaty. Powód wniósł również o zasądzenie kosztów procesu według norm przepisanych. W uzasadnieniu zgłoszonych żądań powód podniósł, że dnia (…) roku zmarła jego matka W. P. (1), która w chwili śmierci pozostawała w związku małżeńskim z A. P. (2) i posiadała pięcioro dzieci tj. powoda, M. P., B. P., J. P. (1) oraz E. P.. Powód wskazał, że zmarła pozostawiła testament, którym jako jedynego spadkobiercę powołała swojego wnuka tj. pozwanego A. P. (1), syna B. P.. Powód wskazał, że w skład masy spadkowej pozostawionej przez zmarłą wchodzi udział w ½ prawa własności nieruchomości p. Powód powołując się na prywatną wycenę przyjął, że wartość nieruchomości wynosi 1.500.000 zł, w konsekwencji wartość udziału podlegającego dziedziczeniu po zmarłej określił na kwotę 750.000 zł. Powód podstawę prawną swojego roszczenia wywiódł z art. 991 § 1 KC i wskazał, że należny mu po matce zachowek stanowi 3/40 wartości spadku, tj. kwotę 56.250 zł.
W odpowiedzi na pozew, doprecyzowanej na pierwszej rozprawie, pozwany wniósł o oddalenie powództwa. Pozwany podniósł, że nie kwestionuje prawa powoda do zachowku, lecz nie zgadza się jego wysokością, kwestionując prywatną wycenę. Ponadto pozwany wskazał, że dochodzone pozwem roszczenia pozostają w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego, dlatego że powód wiele lat temu wyjechał poza granice kraju, nie interesował się spadkodawczynią i nie utrzymywał z nią kontaktów. W dalszej części pisma pozwany zaprzeczył, aby zmarła posiadała jakiekolwiek środki pieniężne zgromadzone na rachunkach bankowych.
W toku dalszego postępowania strony podtrzymywały swe stanowiska procesowe co do zasady, przy czym na ostatniej rozprawie pozwany wniósł na wypadek uwzględnienia powództwa o rozłożenie należności na raty po 1.000 zł miesięcznie, uzasadniając to koniecznością spłaty innych zobowiązań na rzecz Skarbu Państwa oraz banków. Sąd ustalił następujący stan faktyczny:
W niniejszym postępowaniu niesporne było, że pozwany nabył na podstawie testamentu notarialnego w całości spadek po zmarłej W. P. (1). Nie rodziło również ostatecznie wątpliwości, że w skład spadku po W. P. (1) wchodzi udział do 1/2 części prawa współwłasności nieruchomości. Powód podjął inicjatywę w celu ustalenia, czy w skład masy spadkowej wchodzą środki pieniężne uzyskane przez W. P. (1) od (…) Sp. z o.o. z siedzibą w P. z tytułu sprzedaży gruntów położonych w S., jednakże w świetle wyjaśnień udzielonych przez tą Spółkę i złożonych przez nią dokumentów, których wiarygodność nie była podważana, przyjąć należało, że W. P. (1) nie uzyskała żadnych środków pieniężnych od tej Spółki.
Okolicznością sporną w sprawie była wartość nieruchomości wchodzącej w skład spadku, co bezpośrednio przekładało się na wysokość należnego powodowi zachowku. Wartość całej nieruchomości położonej w S. przy ulicy (…) wg stanu na dzień śmierci W. P. (1) i cen aktualnych wynosi kwotę 1.254.000zł. Tym samym wartość udziału w tej nieruchomości, który wszedł w skład spadku po W. P. (1), stanowi 1/2 tej kwoty, a zatem 627.000 zł.
W przypadku gdyby miało miejsce dziedziczenie ustawowe po W. P. (1) do spadku powołani zostaliby małżonek zmarłej A. P. (2) oraz pięcioro jej dzieci powód J. P., M. P., B. P., J. P. (1) oraz E. P., przy czym udział w spadku małżonka zmarłej nie mógł być mniejszy niż 1/4 całości spadku.. Każdemu z dzieci przypadłby zatem udział w spadku w wysokości po 3/20. Zachowek przypadający powodowi należało na podstawie art. 991 § 1 KC obliczyć jako połowę wartości udziału przypadającego mu w przypadku dziedziczenia ustawowego tj. 3/40. W takim stanie rzeczy należny powodowi zachowek wynosił 47.025 zł (627.000,00 zł x 3/40 = 47.025 zł).
W tym miejscu należało się odnieść do zgłoszonego przez pozwanego zarzutu, co do sprzeczności roszczenia powoda z zasadami współżycia społecznego, opartego o przepis art. 5 KC, zgodnie z którym nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. informacje o jednostce
Zdaniem Sądu wystąpienie przez powoda z żądaniem zapłaty zachowku w realiach niniejszej sprawy nie mogło być poczytane za nadużycie prawa podmiotowego. Powód materializując swoje roszczenie wystąpił o ochronę przysługującego mu z mocy ustawy prawa do zabezpieczenia majątkowego od najbliższego krewnego (matki) po jej śmierci. Zgromadzony w sprawie materiał dowodowy w ocenie Sądu wskazuje, że nie ziściły się jakiekolwiek nadzwyczajne okoliczności dotyczące stosunków pomiędzy powodem a jego zmarłą matką, które usprawiedliwiałyby uwzględnienie zarzutu pozwanego, a tym samym odstąpienie od jego obciążania obowiązkiem związanym z rozliczeniem zachowku. Podkreślić należy, że gdyby W. P. (1) chciała wykluczyć powoda z kręgu osób uprawnionych do dochodzenia zachowku, mogła wydziedziczyć powoda w testamencie który sporządziła, w myśl art. 1008 KC Zmarła nie uczyniła tego. W takim wypadku uznać należy, że jej wolą było pozostawienia powodowi prawa dochodzenia po niej zachowku.
O nadużyciu prawa podmiotowego przez powoda w przedmiotowej sprawie zdaniem Sądu nie może być mowa. Faktem jest, że częstotliwość kontaktów powoda z matką była ograniczona, jednakże spowodowane było to przez wiele lat charakterem wyjazdu powoda poza granice kraju, brakiem paszportu i możliwości kontaktu telefonicznego z rodziną. Oceniając te kontakty po roku 1990 r., kiedy ustały faktyczne przeszkody w przyjeździe powoda do Polski, należy uwzględnić zarówno odległość dzielącą Polskę od S., jak i fakt, że powód pozostaje osobą czynną zawodowo, dla której każdy taki wyjazd wiąże się z koniecznością uzyskania dni wolnych. Zarówno świadkowie przesłuchani w sprawie, jak i strony w sposób odmienny określali częstotliwość odwiedzin powoda u matki i charakter więzi łączących te osoby, jednakże z zeznań żadnej z tych osób nie wynikało, by powód dopuszczał się rażących i nieakceptowalnych społecznie zachowań wobec swojej matki. W ocenie Sądu rzadki kontakt powoda ze zmarłą mógłby być uznany za przesłankę usprawiedliwiającą uznanie tego zachowania za rażące jedynie w sytuacji, gdyby spadkodawczyni była osobą całkowicie niezdolną do samodzielnej egzystencji, a nadto nie mogącą liczyć na pomoc innych osób. Taka sytuacja w sprawie nie zachodziła. Oczywiste jest, że główny ciężar opieki nad W. P. (1) spoczywał na członkach rodziny razem z nią mieszkających. Jednocześnie brak jest przekonujących dowodów na to, by powód kiedykolwiek poproszony przez nich o udzielenie wsparcia matce, odmówił bez uzasadnionej przyczyny zadośćuczynienia ich prośbie. Z tych względów Sąd nie znalazł podstaw, by uznać, że powód dochodząc zachowku po W. P. (1) nadużywa swego prawa. Wyrok Sądu Rejonowego – III Wydział Cywilny z dnia 10 lutego 2016 r. III C 412/14
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
