Krąg osób uprawnionych do zachowku określa art. 991 § 1 KC, zgodnie z którym uprawnionymi są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Tym samym prawa do zachowku zostały pozbawione osoby, które ustawa nakazuje traktować tak, jakby nie dożyły one chwili otwarcia spadku. Wysokość zachowku określono na połowę wartości udziału, jaki przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, natomiast jeżeli uprawniony do zachowku jest osobą małoletnią albo trwale niezdolną do pracy, wysokość ta wynosi dwie trzecie tego udziału. Zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę. Czyli jak babcia albo dziadek wydziedziczy swoje dziecko, to wnuk wchodzi w miejsce dziecka w celu dochodzenia zachowku po śmierci babci czy dziadka.
W kwestii substratu zachowku, obowiązujące przepisy nakazują w pierwszej kolejności obliczenie tzw. czystej wartości spadku, którą stanowi różnica między wartością stanu czynnego spadku (aktywów) i wartością stanu biernego (pasywów) z pominięciem długów wynikających z zapisów i poleceń. Podkreślić należy w tym miejscu, iż obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej wg cen z daty orzekania o zachowku, a według ich stanu z chwili otwarcia spadku (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – zasada prawna – z dnia 26.03.1985 r. III CZP 75/84 OSNC 1985/10/147, uchwała Sądu Najwyższego z 17.05.1985 r. III CZP 69/84 OSNC 1986/3/24).
Do tak wyliczonej czystej wartości spadku dolicza się następnie wartości darowizn oraz zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę, zgodnie z zasadami art. 993 i 997 KC, przy czym stosownie do art. 994 § 1 KC doliczeniu do spadku nie podlegają drobne darowizny zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach (a więc darowizny niewielkiej wartości wręczane z różnych okazji), darowizny dokonane na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku, dokonane przez więcej niż 10 laty licząc wstecz od otwarcia spadku. Tym samym darowizny uczynione na rzecz spadkobierców albo osób uprawnionych do zachowku są doliczone do spadku bez względu na czas ich dokonania. Wyjaśniał to zresztą Sąd Najwyższy wskazując, że „Przyjęta w art. 994 § 1 KC granica czasowa dotyczy tylko darowizn uczynionych na rzecz osób trzecich, a więc przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku jedynie dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty przed otwarciem spadku darowizn na rzecz osób trzecich. Natomiast darowizny uczynione na rzecz spadkobierców albo uprawnionych do zachowku dolicza się do spadku niezależnie od tego, kiedy zostały dokonane, także wówczas, gdy spadkodawca uczynił darowiznę więcej niż dziesięć lat przed śmiercią.” Art. 995 § 1 KC przesądza natomiast, że wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalenia zachowku. W końcu obliczenie należnego zachowku następuje po wymnożeniu substratu zachowku przez udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku.
W orzecznictwie powszechnie przyjmuje się, że co do zasady nie można wykluczyć stosowania art. 5 KC w sprawach o zachowek, choć jednocześnie zaznacza się, że powinien on być stosowany ostrożnie i tylko w wyjątkowych wypadkach. (vide wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 2012 r. I CSK 599/11 Lex nr 1218157, wyrok z 11 lipca 2012 r. I CSK 75/12 Lex nr 1311040). Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 kwietnia 2004 r. I CK 215/03 wyjaśniał, że „wskazana sprzeczność z zasadami współżycia społecznego zachodziłaby wówczas, gdyby w świetle reguł lub wartości moralnych powszechnie społecznie akceptowanych żądanie zapłaty należności z tytułu zachowku musiało być ocenione negatywnie. Dokonując osądu roszczenia o zachowek w tym aspekcie trzeba przy tym mieć na uwadze, że prawa uprawnionego do zachowku przysługujące mu ze względu na szczególny, bardzo bliski stosunek rodzinny, istniejący między nim a spadkodawcą, służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych oraz realizacji zasady, że nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dobrowolnie, z pominięciem najbliższych. Względy te nakazują szczególną ostrożność przy podejmowaniu oceny o nadużycia prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku, która nie może opierać się jedynie na ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej zasad współżycia.”.
Z kolei Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 7 listopada 2012 r. (I ACa 580/12) odnosił się do poglądu wyrażonego w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 25 sierpnia 2011 r. sygn. akt: II CSK 640/10 oraz przez Sad Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 15 lutego 2012 r. sygn. akt: I ACa 1121/11 i wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 31 stycznia 2012 r. sygn. akt: I ACa 1349/11, zgodnie z którym „istotą prawa cywilnego jest strzeżenie praw podmiotowych, a zatem wszelkie rozstrzygnięcia prowadzące do redukcji bądź unicestwienia tych praw mają charakter wyjątkowy. Odmowa udzielenia ochrony prawnej na podstawie art. 5 KC, z uwagi na jego wyjątkowy – w powyższym ujęciu, charakter musi być uzasadniona istnieniem okoliczności rażących i nieakceptowanych w świetle powszechnie uznawanych w społeczeństwie wartości. Zasady współżycia społecznego w rozumieniu art. 5 KC są bowiem pojęciem pozostającym w nierozłącznym związku z całokształtem okoliczności danej sprawy i w takim całościowym ujęciu wyznaczają podstawy, granice i kierunki jej rozstrzygnięcia w wyjątkowych sytuacjach, które przepis ten ma na względzie. Specyfika roszczenia o zachowek polega na tym, że przyznanie prawa do zachowku służy urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec osób najbliższych. Etyczny charakter instytucji zachowku ma zatem wpływ na ocenę roszczenia z punktu widzenia zasad współżycia społecznego o których mowa w art. 5 KC Chodzi mianowicie o to, że ocena ta jest w tej sytuacji zaostrzona, co prowadzi do konkluzji, iż do nadużycia prawa będzie mogło dojść jedynie wyjątkowo, w przypadkach szczególnie rażących. Celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych wymienionych w art. 991 § 1 KC najbliższych członków rodziny przez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającemu ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Zastosowanie art. 5 KC nie może udaremniać celów przepisu o zachowku.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
W pozwie małoletni powód J. K. (1), reprezentowany przez przedstawicielkę ustawową – matkę M. K. (1), domagał się zasądzenia od pozwanej E. C. kwoty 224 800 zł wraz z odsetkami liczonymi od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty tytułem należnego mu zachowku. W uzasadnieniu pozwu wskazano, spadkodawca A. K. zmarł pozostawiając po sobie testament formie aktu notarialnego, w którym do spadku w całości powołał konkubinę E. C.. W testamencie tym wydziedziczył swoich synów M. K. (2)oraz M. K. (3). W oparciu o powyższy testament, Sąd Rejonowy d stwierdził, że spadek po zmarłym w dniu (…) r. A. K. nabyła w całości pozwana E. C.. Przedstawicielka powoda wywodziła dalej, że w krąg spadkobierców wchodzi syn wydziedziczonego M. K. (2)- J.K.. Powołując przepis art. 1011 KC oraz art. 991 § 1 KC przedstawicielka małoletniego powoda wskazała, że wobec wydziedziczenia M. K. (2)oraz M. K. (3) jest on jedynym spadkobiercą ustawowym A. K. a zatem przysługuje mu roszczenie o zachowek w wysokości 2/3 wartości masy spadku. Przedstawicielka wskazała dalej, że w skład spadku po A. K. wchodzi spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego położonego przy ul. (…)we W. o powierzchni 84,30 m 2, którego wartość szacuje na kwotę 337 200 zł. Wartość udziału przypadającego na powoda wynosi zatem 224 800 zł. Przedstawicielka wskazała na koniec, że w piśmie wezwała pozwaną do dobrowolnej zapłaty kwoty przypadającego na J. K. (1)zachowku, jednak pozostało ono bezskuteczne. Dodała jeszcze, że uprawniony małoletni nie otrzymał należnego zachowku w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, powołania do spadku ani w postaci zapisu.
W odpowiedzi na pozew wniesionej w dniu 05.04.2012 r. pozwana E. C. domagała się oddalenia powództwa w całości oraz zasądzenia na jej rzecz kosztów procesu. Zgłosiła zarzut niewłaściwej reprezentacji małoletniego powoda w procesie i wskazała na kolizję interesu jego rodziców, w szczególności ojca, który ma uprawnienie do domagania się ustalenia bezskuteczności wydziedziczenia, co miałoby wpływ, podobnie z resztą jak rezultat wytoczonego przez jego wuja M. K. (3)procesu, na wartość przysługującego mu zachowku. Pozwana przyznała w dalszej kolejności, że w dniu (…) r. zmarł A. K .pozostawiając testament sporządzony w formie aktu notarialnego, w którym powołał ją do całości spadku wydziedziczając swoich synów M. i M. K. (2). Pozwana zaprzeczyła jednak stanowisku wyrażonemu w pozwie, że małoletni powód przy dziedziczeniu ustawowym, wobec wydziedziczenia synów spadkodawcy, byłby jedynym spadkobiercą ustawowym A. K.. Jej zdaniem małoletni J. K. (1)– jako zstępny wydziedziczonego M. K. (2), staje się spadkobiercą ustawowym na podstawie art. 931 § 2 KC co powoduje, że jako zstępny wydziedziczonego dziedziczy udział w zakresie przypadającym wydziedziczonemu. Udział mu przypadający wynosi zatem 2/3 z połowy spadku przypadającemu jego ojcu, czego nie zmienia również reguła wyrażona w art. 992 KC.
W piśmie przedstawicielka ustawowa małoletniego powoda wskazała, że jest on należycie reprezentowany, gdyż sprawa o zachowek nie jest sprawą istotną, która przekraczałby zwykły zarząd. Dodała, że zachowek co do zasady jest bezpłatnym przysporzeniem pieniężnym i leży w interesie dziecka. Nie ma przy tym istotnego znaczenia, że jest to większa suma pieniężna, stąd też nie jest wymagana w tym zakresie zgoda sądu opiekuńczego. Wobec powyższego każde z rodziców może podejmować w tym zakresie samodzielne decyzje i działać w imieniu dziecka, jako przedstawiciel ustawowy. Stan faktyczny sprawy nie nasuwa wątpliwości, co do możliwości wystąpienia sprzeczności interesów między rodzicami a małoletnim powodem i nie uzasadnia wyłączenia reprezentacji małoletniego powoda przez matkę.
Powód J. K. (1), reprezentowany przez przedstawicielkę ustawową matkę M. K. (1), domagał się od pozwanej zasądzenia na jego rzecz kwoty 224 800 zł z tytułu przysługującego mu zachowku po zmarłym dziadku A. K.. W piśmie. powództwo w zakresie kwoty 112 400 zł zostało cofnięte wobec uwzględnienia roszczenia M. K. (3) o zapłatę. Pozwana domagała się oddalenia powództwa podnosząc zarzut niewłaściwej reprezentacji powoda w procesie. Jej zdaniem przysługujący mu udział wynosił 2/3 z udziału jaki przysługiwał jego wydziedziczonemu ojcu. Zarzucała też, że ojciec powoda M. K. (2) otrzymał od ojca darowiznę w wysokości 5000 zł, która to ma wpływ na wysokość zachowku i tym samym na wartość jej zobowiązania.
Bezsporna w sprawie była okoliczność sporządzenia przez spadkodawcę A. K. testamentu notarialnego, w którym powołał do spadku pozwaną E. C. wydziedziczając jednocześnie synów M. K. (3) oraz M. K. (2). Nie było kwestionowane, że w zakres spadku wchodziło tylko spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego przy ul. (…) we W. ani też jego wartość oszacowana przez przedstawicielkę powoda na kwotę 337 200 zł.
Rozstrzygnięcie sporu wymagało natomiast ustalenia, czy M. K. (2) otrzymał od ojca darowiznę w wysokości 5000 zł, jakie były ewentualne okoliczności jej wręczenia oraz czy ma ona wpływ na wartość przysługującego J. K. (1) zachowku. W sprawie należało także ocenić, czy wartość zachowku podlega pomniejszeniu z uwagi na uregulowanie długów spadkowych przez pozwaną.
Obliczając wartość zachowku określoną ostatecznie przez przedstawicielkę małoletniego powoda na kwotę 112 400 zł, Sąd uwzględnił długi spadkowe pozostawione przez A. K., w zakres których wchodziły należności czynszowe wobec spółdzielni mieszkaniowej, zaległości wobec (…) Bank S.A. oraz należności z tytułu kosztów pogrzebu (art. 922 § 3 KC). Sąd w całości dał wiarę w zakresie podnoszonych przez pozwaną twierdzeń w tym zakresie, w szczególności kosztów przygotowania stypy, zorganizowania mszy żałobnej, w tym datku dla księdza prowadzącego uroczystość oraz organisty i grabarza oraz zakupu ubrań. Zasługują one na uwzględnienie nie tylko z uwagi na zasady doświadczenia życiowego, ale zostały również potwierdzone w treści przedłożonych przez pozwaną zaświadczeń, faktur VAT oraz potwierdzeń przelewów.
Przy ustalaniu wartości zachowku Sąd nie uwzględnił natomiast podnoszonych przez pozwaną okoliczności dotyczących wręczenia kwoty 5000 zł M. K. (2), która to zdaniem pozwanej, jako darowizna pomniejszałaby wartość zachowku przypadającemu J. K. (1). Podkreślić należy, że synowie spadkodawcy zaprzeczyli kategorycznie, że otrzymali od A. K. w dniu pogrzebu ich dziadka kwoty po 5 000 zł. Z kolei żaden ze świadków przesłuchanych w sprawie na tą okoliczność nie tylko nie był bezpośrednim uczestnikiem opisanego przez pozwaną zdarzenia, ale także nie zauważył by M. i M. K. (3) podczas stypy po zmarłym B. K. udali się do odrębnego pomieszczenia w mieszkaniu, kiedy to mogło ewentualnie dojść do wręczenia kopert z pieniędzmi. Faktem jest, że M. T. zeznał, że spadkodawca pokazywał mu koperty, jakie pozostawił B. K., w tym te przeznaczone dla M. i M. K. (2), jednak przyznał, że nie był świadkiem ich wręczenia. Podobnie sytuację opisała B. T.. Sąd nie miał zatem podstaw do wnioskowania, że do wręczenia kopert w istocie doszło, tym bardziej, że z relacji G. K. wynikało, że nie był on w tamtym dniu w stanie podjąć takiej decyzji ponieważ był pod wpływem alkoholu. Sąd podkreśla jeszcze, że w żaden sposób nie można również ustalić, jaka była wartość pieniędzy pozostawionych ewentualnie M. i M. K. (3). Na marginesie Sąd wskazuje, że nawet gdyby uznać, że do przekazania pieniędzy doszło, to z relacji świadków, w tym samej pozwanej, wynikało, że realizował on wolę B. K., stąd też nie mogło być to uznane za darowiznę od A. K..
Mając na uwadze powyższe, Sąd na podstawie powołanego wyżej art. 991 § 1 i 2 KC określającego udziały przypadające małoletniemu spadkobiercy ustalił, że wartość zachowku należnego J. K. (1) wynosi 107 787,53 zł i kwotę tą zasądził na jego rzecz w pkt I wyroku. Wyrok Sądu Okręgowego – I Wydział Cywilny z dnia 30 kwietnia 2013 r. I C 1641/11
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
