Spadkobiercy ustawowi zostali podzieleni na grupy dochodzące kolejno do dziedziczenia ustawowego. Małżonek spadkodawcy jest uprzywilejowany w odniesieniu do wielkości udziału w spadku. W polskim prawie jedynie małżonek dziedziczy w pierwszej, drugiej, a także trzeciej grupie spadkobierców ustawowych. Ustawa określa wielkość udziałów poszczególnych spadkobierców. Małżonek spadkodawcy dochodzi do dziedziczenia z ustawy, w przypadku gdy pozostawał w związku małżeńskim ze spadkodawcą aż do chwili jego śmierci, przy czym chodzi tu o zawarcie małżeństwa, które wywołuje skutki cywilnoprawne. Małżonek dochodzi do dziedziczenia niezależnie od tego, czy pomiędzy małżonkami nastąpił trwały i zupełny rozkład pożycia.
W pierwszej kolejności powołane do spadku są z ustawy dzieci spadkodawcy oraz pozostający przy życiu małżonek. Dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek dziedziczą co do zasady w częściach równych, ale udział przypadający małżonkowi nie może wynosić mniej niż jedna czwarta całości spadku. Udziały równe dla wszystkich spadkobierców przypadają wtedy, gdy do spadku z ustawy powołany jest małżonek i nie więcej niż troje dzieci. Jeżeli natomiast do dziedziczenia dochodzi małżonek i więcej niż trójka dzieci, to udział spadkowy, który przypada małżonkowi spadkodawcy, wynosi jedną czwartą spadku, a dzieciom przypada w częściach równych pozostała część spadku. W doktrynie zwraca się uwagę, że rozwiązanie takie często prowadzi do pokrzywdzenia dzieci. Równocześnie podaje się w wątpliwość uzasadnienie tak szczególnego uprzywilejowania małżonka. W obu przypadkach dzieci dziedziczą w częściach równych należny im majątek. Artykuł 931§ 2 KC mówi, że jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, to przypadający mu udział spadkowy przypada jego dzieciom w równych częściach. Należy pamiętać, że art. 931 § 2 KC nie może być stosowany w drodze analogii w przypadku śmierci współmałżonka spadkodawcy przed otwarciem spadku oraz gdy według Kodeksu cywilnego osobę tę należy traktować tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku. W takim przypadku stosujemy ogólne zasady dziedziczenia i nikt nie wstąpi w miejsce małżonka spadkobiercy. Jeżeli spadkodawca nie pozostawił zstępnych, do dziedziczenia po nim dochodzi małżonek oraz rodzice. Małżonek może dojść do dziedziczenia także w zbiegu z rodzeństwem spadkodawcy oraz zstępnymi rodzeństwa. Wielkość udziału małżonka dziedziczącego w zbiegu z rodzicami bądź rodzeństwem spadkodawcy wynosi jedną drugą spadku.
Gdy małżonkowie pozostawali we wspólności majątkowej ustawowej lub umownej w chwili śmierci jednego ze współmałżonków wspólny majątek zmienia swój charakter – przekształca się ze wspólności łącznej we wspólność, do której stosuje się adekwatnie przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych. Najczęściej wielkość udziałów wynosi po jednej drugiej. Małżonek dziedziczy wówczas udział zmarłego współmałżonka w byłym majątku wspólnym, a także jego majątek odrębny. Dziedziczy więc jedną drugą dawnego majątku wspólnego, jak również udział w wysokości nie mniejszej niż jedna czwarta w majątku, który podlega dziedziczeniu.
Rozdzielność majątkowa nie wpływa w żaden bezpośredni sposób na dziedziczenie ustawowe pomiędzy małżonkami. Współmałżonek, który pozostaje w ustroju rozdzielności majątkowej małżeńskiej, uprawniony jest do dziedziczenia majątku wchodzącego w skład tak zwanego majątku odrębnego drugiego małżonka. Bez znaczenia jest fakt, że małżonkowie zawarli tzw. intercyzę, ponieważ dziedziczący małżonek będzie dziedziczył także majątek osobisty spadkodawcy.
Małżonek i inne osoby bliskie spadkodawcy, które mieszkały z nim do dnia jego śmierci, są uprawnione do korzystania w ciągu trzech miesięcy od otwarcia spadku z mieszkania i urządzenia domowego. Uprawnienie to daje im czas na zorganizowane tego aspektu życia po śmierci spadkodawcy, gdyż śmierć bliskiej osoby powoduje nie tylko wstrząs natury psychicznej, ale także perturbacje dotyczące warunków bytowych.
Małżonkowi może żądać ponad swój udział spadkowy przedmiotów urządzenia domowego, z których za życia spadkodawcy korzystał razem z nim lub wyłącznie sam. Powyższe prawo ma na celu zapewnienie małżonkowi możliwości korzystania z podobnych warunków życiowych do tych, z których korzystał za życia spadkodawcy. Warunkiem skorzystania z tego przywileju jest nie tylko ważne małżeństwo w chwili otwarcia spadku, ale także pozostawanie przez spadkodawcę z małżonkiem pozostałym przy życiu we wspólnym pożyciu. Brak spełnienia tych warunków powoduje, że powyższe uprawnienie nie przysługuje małżonkowi.
Jeśli przed otwarciem spadku małżeństwo zostało prawomocnie rozwiązane przez rozwód, były małżonek nie jest uprawniony do dziedziczenia. Identyczne skutki pociąga za sobą prawomocne orzeczenie separacji. Skutki separacji są odwracalne i może ona zostać zniesiona na żądanie małżonków. Z chwilą uprawomocnia się orzeczenia o zniesieniu separacji ustają jej skutki, co oznacza, że od tej chwili małżonek jest uprawniony do dziedziczenia z mocy ustawy.
Zasadą jest, że rozwiązanie małżeństwa przez rozwód po śmierci jednego z małżonków jest niedopuszczalne, proces rozwodowy nie może się toczyć po śmierci jednej ze stron. W sytuacji gdy jeden z małżonków umrze w toku postępowania o rozwód lub separację, postępowanie umarza się. Artykuł 940 KC pozwala jednak na wyłączenie małżonka spadkodawcy, który zgodnie z powszechnym poczuciem sprawiedliwości nie powinien być dopuszczony do dziedziczenia ustawowego. Małżonek spadkodawcy jest także wyłączony od dziedziczenia ustawowego wtedy, gdy spadkodawca przed śmiercią wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy małżonka, a żądanie to było uzasadnione. Artykuł 940 KC daje również możliwość odebrania małżonkowi prawa do zachowku. Komentowany przepis ma bowiem na celu całkowite wyłączenie małżonka od dziedziczenia po spadkodawcy. Prawo do wystąpienia o wyłączenie małżonka od dziedziczenia ma każdy ze spadkobierców ustawowych, który został powołany do dziedziczenia wspólnie z małżonkiem. Małżonek wyłączony od dziedziczenia traktowany jest tak, jakby nie dożył otwarcia spadku.
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.