Otwarcie spadku następuje zawsze w chwili śmierci osoby fizycznej, z tą też chwilą spadkobierca nabywa spadek. Z chwilą otwarcia spadku określone prawa i obowiązki wchodzą do majątku spadkobierców (art. 925 KC), stając się prawami i obowiązkami tych osób. Następstwo to, zapewniając kontynuowanie stosunków majątkowych osoby fizycznej po jej śmierci, jednocześnie służy bezpieczeństwu obrotu cywilnoprawnego, a tym samym stanowi także zabezpieczenie interesów osób trzecich, w szczególności wierzycieli osoby zmarłej.
Zgodnie z art. 922 § 1 i 2 KC prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi niniejszej. Nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. Dziedziczenie ma charakter sukcesji uniwersalnej. Wskutek jednego zdarzenia – śmierci spadkodawcy – spadkobiercy z mocy prawa wstępują bowiem w całą sytuację prawną zmarłego. Spadek to natomiast ogół cywilnoprawnych i majątkowych praw oraz obowiązków przysługujących spadkodawcy w chwili jego śmierci. Co do zasady spadkobiercy wstępują w prawa i obowiązki wynikające ze stosunków zobowiązaniowych, niezależnie od podstawy prawnej takiego stosunku.
W związku z tym przez długi spadkowe należy rozumieć:
I. zobowiązania spadkodawcy – obowiązki zmarłego istniejące na dzień otwarcia spadku, tj. długi które istniały na dzień śmierci spadkodawcy i w tym dniu przeszły na spadkobierców [art. 922 § 1 KC.], a także obowiązki spadkobiercy, które za życia spadkodawcy nie istniały, a powstały w osobie spadkodawcy, w tym do pokrycia kosztów pogrzebu spadkodawcy, kosztów postępowania spadkowego, kosztów zarządu spadku nie objętego, wynagrodzenia wykonawcy itd. [art. 922 § 3 KC.];
II. obowiązek zaspokojenia roszczeń osób uprawnionych do zachowku [art. 922 § 3 KC.];
III. obowiązek wykonania zapisów i poleceń [art. 922 § 3 KC.], w tym także wydania przedmiotów urządzenia domowego [art. 939 KC.] (tak J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie, Wydanie V, PWN, Warszawa, 1990 r., s. 193-194).
Wejście w ogół praw i obowiązków majątkowych spadkodawcy powoduje, że spadkobierca ponosi odpowiedzialność za zobowiązania, których podmiotem był zmarły. Zakres tej odpowiedzialności, a także jej charakter zależą od złożenia i treści oświadczenia o przyjęciu spadku, a także od tego czy chodzi o okres przed przyjęciem spadku, czy po jego przyjęciu, a także od tego czy nastąpił podział majątku spadkowego, gdy do dziedziczenia dochodzi więcej niż jeden spadkobierca.
W skład spadku nie wchodzą natomiast prawa majątkowe ściśle związane z osobą zmarłego. W zakresie tego pojęcia znajdują się prawa mające służyć zaspokojeniu określonych interesów konkretnej osoby ze względu na jego indywidualną sytuację np. roszczenia alimentacyjne, uprawnienie do renty lub obowiązki, których wykonanie jest uzależnione od osobistych przymiotów zobowiązanego lub które zostały ściśle związane z osobą dłużnika.
Odpowiedzialność spadkobiercy za długi spadkowe uregulowana jest w przepisach art. 1030 -1034 KC Zgodnie z art. 1030 KC do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku, a od chwili przyjęcia spadku z całego swego majątku. Przy czym w razie prostego przyjęcia spadku, spadkobierca odpowiada za długi spadkowe bez ograniczenia, a w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza – tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku (art. 1031 KC). Pamiętać przy tym należy, że oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z prostym przyjęciem spadku (art. 1015 KC). Stosownie do treści art. 1019 § 2 – 3 KC spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu. Oświadczenie o uchyleniu powinno nastąpić przed sądem wraz z jednoczesnym oświadczeniem czy i jak spadek przyjmuje czy też go odrzuca. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd.
W okresie od otwarcia do przyjęcia spadku wierzyciele spadkowi mogą dochodzić swoich roszczeń w drodze postępowania sądowego. Jeżeli wierzyciel spadku dochodzi swych praw wobec spadkobiercy, spoczywa na nim dowód wykazania, że osoba pozwana jest następcą prawnym jego dłużnika. Najprostszym i najpewniejszym jest uzyskanie przez wierzyciela stwierdzenia nabycia spadku lub zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia, gdyż w ten sposób zostanie definitywnie wskazany dłużnik, od którego można domagać się spełnienia świadczenia, z uwagi na ujęte w art. 1025 § 2 KC stwierdzenie, że osoba wskazana w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku jest spadkobiercą.
Jedną z metod obrony w sprawie sądowej jest powołanie się na zasady współżycia społecznego. Artykuł 5 KC jest jednym z przepisów KC zawierających tzw. klauzule generalne. Celem stanowienia przepisów je zawierających jest nadanie normom prawnym elastyczności umożliwiającej właściwe stosowanie prawa w zmieniających się warunkach społecznych i gospodarczych oraz wydawanie słusznych rozstrzygnięć w wyjątkowych przypadkach, odbiegających pod jakimś względem od sytuacji stypizowanej, opisanej w przepisach prawnych. Ogólnie ujmując, przepisy zawierające klauzule generalne służą przede wszystkim zapewnieniu zgodności norm prawnych i opartych na tych normach rozstrzygnięć indywidualnych z obowiązującymi w społeczeństwie normami pozaprawnymi, zwłaszcza moralnymi. W doktrynie i orzecznictwie zgodnie podkreśla się, że przy przyjmowaniu nadużycia prawa konieczne jest zachowanie szczególnej ostrożności. W praktyce, winno to następować w sytuacjach wyjątkowych. Należy przy tym mieć na względzie dwie zasadnicze okoliczności, a mianowicie, że domniemywa się, iż osoba korzystająca ze swego prawa czyni to w sposób zgodny z zasadami współżycia społecznego oraz że odwołanie się zwłaszcza ogólnikowo do klauzul generalnych przewidzianych w art. 5 KC nie może podważać pośrednio mocy obowiązujących przepisów prawnych (por. wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 7 maja 2003 roku, IV CKN 120/01, opubl. L.).
W judykaturze wskazuje się, że zastosowanie art. 5 KC wymaga wszechstronnej oceny całokształtu szczególnych okoliczności rozpatrywanego wypadku, w ścisłym powiązaniu z konkretnym stanem faktycznym. Podkreśla się także, iż nie można powoływać się ogólnie na nieokreślone zasady współżycia, lecz należy konkretnie wskazać, jaka z przyjętych w społeczeństwie zasad współżycia społecznego doznałaby naruszenia w konkretnej sytuacji (tak m.in. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 27 czerwca 2001 r., II CKN 604/00, opubl. OSNC 2002 rok, z. 3, poz. 32, Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 października 1998 roku, Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 maja 2003 r., IV CKN 120/01, L.; Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23 maja 2002 roku, IV CKN 1095/00, ; Sąd Najwyższy w wyroku z dnia z 14 października 1998 roku, II CKN 928/97, OSN 1999, Nr 4, poz. 75).
Istotą prawa cywilnego jest strzeżenie praw podmiotowych, a zatem wszelkie rozstrzygnięcia prowadzące do redukcji bądź unicestwienia tych praw wymagają z jednej strony ostrożności, a z drugiej bardzo wnikliwego rozważenia wszystkich aspektów rozpoznawanego wypadku. Zasady współżycia społecznego w rozumieniu art. 5 KC są bowiem pojęciem pozostającym w nierozłącznym związku z całokształtem okoliczności danej sprawy i w takim całościowym ujęciu wyznaczają podstawy, granice i kierunki jej rozstrzygnięcia w wyjątkowych sytuacjach, które przepis ten ma na względzie. Dlatego, jak wskazano powyżej, dla zastosowania art. 5 KC konieczna jest ocena całokształtu szczególnych okoliczności danego wypadku w ścisłym powiązaniu nadużycia prawa z konkretnym stanem faktycznym (tak m.in. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 listopada 1994 roku, II CRN 127/94, opubl. L.). Na treść zasad współżycia społecznego składają się elementy etyczne i socjologiczne kształtowane przez oceny moralne i społeczne stanowiące uzupełnienie porządku prawnego. Zatem przez zasady współżycia społecznego należy rozumieć podstawowe zasady etycznego i uczciwego postępowania (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 czerwca 2002 roku, IV CKN 1095/00, opubl. Legalis oraz wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 13 listopada 1991 roku, I ACr 411/91, opubl. Wokanda 1992 rok, nr 4, s.30).
Stosownie do brzmienia art. 481 § 1 KC, jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Natomiast w myśl § 2 przywołanego przepisu, jeżeli stopa odsetek za opóźnienie nie była z góry oznaczona, należą się odsetki ustawowe (od 1 stycznia 2016 roku odsetki ustawowe za opóźnienie). Jednakże, gdy wierzytelność jest oprocentowana według stopy wyższej niż stopa ustawowa, wierzyciel może żądać odsetek za opóźnienie według tej wyższej stopy (§ 2).
Powyższa regulacja uprawnia do stwierdzenia, iż świadczenie odsetkowe jest należne wierzycielowi niezależnie od winy dłużnika, a zatem dla wykazania zasadności roszczenia in concreto wystarczy udowodnienie, iż dłużnik był obowiązany do świadczenia pieniężnego, którego nie wykonał w terminie. Odpowiedzialność dłużnika z tytułu odsetek ma więc charakter zobiektywizowany, bowiem dla jej bytu obojętne jest, czy dłużnik popadł w opóźnienie zwykłe czy też w opóźnienie kwalifikowane, zawinione czyli w zwłokę (zob. K. Zagrobelny „Komentarz. Kodeks cywilny.” pod red. E. Gniewka Warszawa 2014). Dłużnik nie może się zwolnić z obowiązku zapłaty odsetek przez wykazanie, że nie ponosi odpowiedzialności za okoliczności, które spowodowały opóźnienie (np. wyrok Sądu Najwyższego z 23 marca 1977 roku, II CR 63/77, PUG 1977 rok, Nr 8-9, Kodeks cywilny. Komentarz.” pod red. prof. dr hab. Krzysztofa Pietrzykowskiego, 2011 rok). Reżim odpowiedzialności dłużnika jest tu bardzo surowy (odpowiedzialność ma charakter tak zwanej odpowiedzialności absolutnej), ponieważ dłużnik nie może uwolnić się od niej ani przez ekskulpację, ani przez powołanie się na okoliczności egzoneracyjne. Odsetki należą się za cały czas opóźnienia, począwszy od dnia wymagalności długu (por. A. Janiak, glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 28 maja 1999 roku, III CKN 196/98, OSP 2000 rok, Nr 7-8, poz. 115, Kodeks cywilny. Komentarz.” pod red. prof. dr hab. Krzysztofa Pietrzykowskiego, 2011 rok).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powoda Z. Z. i M. D. (2) niewątpliwie łączyły umowy sprzedaży. Zgodnie z art. 535 KC przez umowę sprzedaży należy rozumieć umowę, na mocy której sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę. W niniejszej sprawie po stronie powoda Z. Z. ciążył obowiązek przeniesienia własności rzeczy na kupującego i wydania mu ich, natomiast pozwany M. D. (2) jako kupujący był zobowiązany do odebrania rzeczy i do zapłacenia za nią ceny. Sprzedawca spełnił swoje zobowiązanie dostarczając M. D. (2) zamówione produkty. Kupujący natomiast odebrał te produkty, ale nie zapłacił za nie w całości ceny.
M. D. (2) zmarł nie regulując w całości swych zobowiązań wynikających z ww. umów sprzedaży. Nie może ulegać więc wątpliwości, że na dzień swej śmierci posiadał zobowiązania w stosunku do powoda Z. Z. z tytułu tych umów sprzedaży.
W związku z powyższym, pozwani M. D. (1) oraz P. D. na skutek sukcesji generalnej, jako spadkobiercy M. D. (2), stali się w związku z tym dłużnikami powoda Z. Z., który na podstawie umów sprzedał – odpowiednio mężowi i ojcu pozwanych – określone produkty. Zgodnie bowiem z art. 922 § 1 KC prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosowanie do przepisów kodeksu cywilnego. Jako, że pozwani są ustawowymi spadkobiercami M. D. (2), to ponoszą odpowiedzialność względem jego wierzycieli, w tym także wobec powoda.
W toku procesu pozwani podnieśli zarzut przedawnienia roszczenia i w tym miejscu należy się do tego zarzutu odnieść. Zgodnie z art. 117 § 1 KC, z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu. Ogólne terminy przedawnienia roszczeń określa art. 118 KC, w myśl którego, jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi lat 6, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej – 3 lata. W niniejszej sprawie mamy do czynienia z roszczeniem z tytułu sprzedaży dokonanej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy, a zgodnie z art. 554 KC roszczenia z tytułu sprzedaży dokonanej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy, roszczenia rzemieślników z takiego tytułu oraz roszczenia prowadzących gospodarstwa rolne z tytułu sprzedaży płodów rolnych i leśnych przedawniają się z upływem lat dwóch.
Przedawnienie roszczeń majątkowych polega na tym, iż po upływie jego terminu ten, przeciw komu przysługuje roszczenie, może się uchylić od jego zaspokojenia. Skutkiem przedawnienia jest zatem przekształcenie się zobowiązania w tzw. zobowiązanie naturalne, które cechuje niemożność jego przymusowej realizacji. Stosownie do art. 120 § 2 KC, bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. Jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie. Okres przedawnienia liczy się od dnia wymagalności, czyli terminu, od którego wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia. W niniejszej sprawie Z. Z. mógł żądać spełnienia świadczenia odpowiednio w dniach: 24 kwietnia X r., 30 maja X r., 2 czerwca X r. i 27 lipca X r.
Bieg terminu przedawnienia ulega jednak przerwaniu, o czym stanowi art. 123 KC. Przerwanie biegu przedawnienia może nastąpić m.in. w wyniku podjęcia przed sądem takiej czynności, która przedsięwzięta jest bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia. Powód wytaczając powództwo o zapłatę, dokonał takiej właśnie czynności, która przerwała bieg ww. terminów przedawnienia roszczenia dochodzonego w niniejszej sprawie. Dokonał tego przed upływem przedawnienia, albowiem miało to miejsce 26 maja X r., a więc doszło do skutecznego przerwania biegu terminu przedawnienia. W konsekwencji przedawnienie rozpoczęło swój bieg na nowo, o czym przesądza art. 124 § 1 KC, i w chwili orzekania w tej sprawie roszczenie powoda z całą pewnością nie uległo jeszcze przedawnieniu.
Należy jednocześnie z całą stanowczością stwierdzić, że to przerwanie biegu przedawnienia w związku z wytoczeniem powództwa o zapłatę, dokonane jeszcze za życia M. D. (2), wywołało skutek także wobec jego spadkobierców. Nie ma bowiem jakichkolwiek podstaw prawnych do uznania, że w takiej sytuacji należy inaczej obliczać terminy przedawnienia oraz, że do spadkobierców zobowiązanego odrębnie odnosić należy instytucję przerwania biegu przedawnienia.
Argumenty pozwanych, że wobec zawieszenia postępowania w niniejszej sprawie i nie wskazania następców prawnych M. D. (2), przedawnienie roszczeń wobec tych następców biegło dalej w sposób nieprzerwany od dnia wniesienia pozwu, co miałoby oznaczać, że roszczenia przedawniły się w stosunku do nich po upływie lat dwóch od wytoczenia powództwa, a więc w dniu 28 maja X r., są niezrozumiałe i całkowicie chybione. Z kolei przywołane w odpowiedzi na pozew orzeczenia, w tym uchwała Sądu Najwyższego, dotyczą zupełnie innych sytuacji. Nie odnoszą się do następstwa prawnego wynikającego ze spadkobrania po osobie zobowiązanej.
Zgłoszony przez pozwanych zarzut przedawnienia nie zasługiwał tym samym na uwzględnienie. Roszczenia o zapłatę kwot 17.591,17 zł, 6.139,99 zł, 2.039,98 zł i 4.430,30 zł i dalszych odsetek były należne i wymagalne w stosunku do M. D. (1) i P. D..
Mając powyższe na uwadze, Sąd zasądził solidarnie od spadkobierców M. D. (2), a więc od M. D. (1) i P. D. na rzecz powoda Z. Z. kwotę 17.591,17 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia 24 kwietnia X r. do dnia 31 grudnia X r. i z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 1 stycznia X r. do dnia zapłaty, odsetki ustawowe liczone od kwoty 1.983,23 zł od dnia 24 kwietnia X r. do dnia 30 sierpnia X r., kwotę 6.139,99 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia 30 maja X r. do dnia 31 grudnia X r. i z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 1 stycznia X r. do dnia zapłaty, kwotę 2.039,98 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia 2 czerwca X r. do dnia 31 grudnia X r. i z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 1 stycznia X r. do dnia zapłaty oraz kwotę 4.430,30 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia 27 lipca X r. do dnia 31 grudnia X r. i z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 1 stycznia X r. do dnia zapłaty. Wyrok Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny I C 1726/17
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
