W tym miejscu wskazać należy, że stosownie do treści przepisu art. 670 KPC zdanie pierwsze, sąd spadku bada z urzędu, kto jest spadkobiercą i stosownie do treści przepisu art. 677 KPC stwierdza nabycie spadku przez spadkobierców, choćby były nimi inne osoby niż te, które wskazali uczestnicy. W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd związany jest wnioskiem jedynie co do osoby spadkodawcy, zaś krąg uczestników tego postępowania oraz jego wynik – wyznaczają stosownie do wyników postępowania – przepisy ustawy.
Zgodnie z treścią przepisu art. 931 § 1 i 2 KC w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych.
W braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice (art. 932 § 1 KC), a w przypadku braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom (art. 932 § 3 KC). Jeżeli natomiast jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych (art. 932 § 5 KC).
W świetle treści cytowanych przepisów należące do kręgu spadkobierców ustawowych osoby fizyczne ustawa dzieli na dwie grupy, dochodzące do dziedziczenia w ustalonej kolejności. W pierwszej grupie dziedziczy małżonek i zstępni zmarłego, w drugiej grupie zaś małżonek, rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa spadkodawcy, dziadkowie i ich zstępni oraz pasierbowie. Druga grupa spadkobierców dochodzi do dziedziczenia w razie braku zstępnych, dopóki więc żyje chociażby jeden zstępny (dziecko, wnuk, prawnuk, przysposobiony) zmarłego, to wyłącza on od dziedziczenia drugą grupę spadkobierców ustawowych, o ile nie zostanie pozbawiony tytułu powołania do spadku, na przykład na skutek uznania za niegodnego.
Przepis art. 1008 KC stanowi, że spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Stosownie do treści przepisu art. 1009 KC przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu.
W świetle treści cytowanego przepisu wydziedziczenie może nastąpić tylko w ważnym testamencie oraz tylko z przyczyn enumeratywnie wymienionych w art. 1008 KC Testament natomiast może się ograniczać jedynie do wydziedziczenia (testament negatywny). (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 1998 r., III CKN 561/97, ; wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 13 stycznia 2011 r., I ACa 1021/10, L.; oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 24 stycznia 2019 r., I ACa 579/18, L.). Przyczyna wydziedziczenia, aby było ono skuteczne, musi istnieć w każdym razie w dacie sporządzenia testamentu, nie może być wybaczona i powinna wynikać z treści testamentu. Brak choćby tylko jednej z wyżej wymienionych przesłanek czyni wydziedziczenie nieważnym.
Według treści cytowanego przepisu art. 1008 KC wydziedziczenie oznacza pozbawienie przez spadkodawcę w testamencie osoby należącej do kręgu uprawnionych do zachowku prawa do zachowku. Wskazać jednakże należy, że skuteczne wydziedziczenie wywołuje szersze skutki prawne niż wynikałoby to z brzmienia przepisu art. 1008 KC Wydziedziczony nie tylko traci uprawnienie do zachowku, ale także nie może uzyskać przymiotu spadkobiercy ustawowego. Wniosek taki uzasadnia się rozumowaniem argumentum a minori ad maius, ponieważ wydziedziczony nie powinien nie tylko uzyskać prawa do zachowku, ale w ogóle jakichkolwiek korzyści majątkowych ze spadku w drodze dziedziczenia ex lege po określonym spadkodawcy. Wydziedziczenie zatem, co do zasady, mieści w sobie implicite wyłączenie od dziedziczenia ustawowego. Jeśli spadkodawca nie powoła do spadku spadkobierców, a jedynie dokona wydziedziczenia, należy uznać, że spadkobierca ten nie będzie dziedziczył – wydziedziczonego należy traktować tak, jak osobę, która nie dożyła chwili otwarcia spadku (por. uchwałę Sądu Najwyższego z 3 grudnia 2015 r., III CZP 85/15, OSP 2016, Nr 9, poz. 84; uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 1971 r., III CZP 24/71, OSNC 1972, nr 2, poz. 23 oraz uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 10 kwietnia 1975 r., III CZP 14/75, OSNC 1976, nr 2, poz. 28).
Sprawa spadkowa opracowana przez Kancelarię
W tym miejscu wskazać należy, że stosownie do treści przepisu art. 670 KPC zdanie pierwsze, sąd spadku bada z urzędu, kto jest spadkobiercą i stosownie do treści przepisu art. 677 KPC stwierdza nabycie spadku przez spadkobierców, choćby były nimi inne osoby niż te, które wskazali uczestnicy. W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd związany jest wnioskiem jedynie co do osoby spadkodawcy, zaś krąg uczestników tego postępowania oraz jego wynik – wyznaczają stosownie do wyników postępowania – przepisy ustawy.
Zgodnie z treścią przepisu art. 931 § 1 i 2 KC w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych.
W braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice (art. 932 § 1 KC), a w przypadku braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom (art. 932 § 3 KC). Jeżeli natomiast jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych (art. 932 § 5 KC).
W świetle treści cytowanych przepisów należące do kręgu spadkobierców ustawowych osoby fizyczne ustawa dzieli na dwie grupy, dochodzące do dziedziczenia w ustalonej kolejności. W pierwszej grupie dziedziczy małżonek i zstępni zmarłego, w drugiej grupie zaś małżonek, rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa spadkodawcy, dziadkowie i ich zstępni oraz pasierbowie. Druga grupa spadkobierców dochodzi do dziedziczenia w razie braku zstępnych, dopóki więc żyje chociażby jeden zstępny (dziecko, wnuk, prawnuk, przysposobiony) zmarłego, to wyłącza on od dziedziczenia drugą grupę spadkobierców ustawowych, o ile nie zostanie pozbawiony tytułu powołania do spadku, na przykład na skutek uznania za niegodnego.
Spadkodawca w chwili otwarcia spadku był żonaty z W. Ż., która jak już wyżej wskazano, skutecznie odrzuciła spadek po nim zarówno przypadający jej z mocy testamentu sporządzonego w formie aktu notarialnego w dniu 1 czerwca 2010 roku jak i z mocy ustawy. Pozostawił dwoje dzieci: syna S. O. i córkę A. M.. Jak już wyżej wskazano, spadkodawca sporządził testament, w treści którego nie tylko powołał spadkobiercę do całości spadku, ale również zawarł oświadczenie o wydziedziczeniu zstępnych – dzieci i wnuków. Zważywszy, że powołana do całości spadku żona spadkodawcy W. Ż., z powodu odrzucenia spadku, traktowana jest tak, jak gdyby nie dożyła otwarcia spadku, ocenić należy, jakie skutki prawne wywołuje oświadczenie o wydziedziczeniu.
Reasumując powyższe rozważania, wskazać należy, że w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku istotne jest dążenie do poznania rzeczywistej woli spadkodawcy w zakresie osób powołanych do dziedziczenia. Zgodnie bowiem z art. 948 § 1 KC testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy. Nie jest przy tym decydujące przy ustalaniu osoby spadkobiercy to, czy okoliczności wskazane jako przyczyny wydziedziczenia były prawdziwe, to bowiem jest badane w sprawie o zapłatę zachowku. Wyłączenie od dziedziczenia – testament negatywny – jest skuteczne nawet bez podania przyczyn. W rozpoznawanej sprawie H. Ż. (1) podał przyczyny, dla których nie chciał, aby dzieci i wnuki otrzymały po nim zachowek. Rozrządzenie testamentowe w przedmiocie wydziedziczenia (rozrządzenie negatywne), nie może zatem pozostać obojętne przy ustalaniu porządku dziedziczenia, bowiem pozwala na dokonanie wykładni woli testatora, zgodnie z art. 948 § 1 KC Skoro bowiem spadkodawca chciał danego spadkobiercę pozbawić prawa do zachowku, to musiał zakładać również, że nie będzie on wchodził w krąg spadkobierców powołanych do dziedziczenia schedy spadkowej- gdyby bowiem był powołany do spadku, według reguł ustawowych, to bezprzedmiotowe byłoby pozbawienie go prawa do zachowku. Innymi słowy, skoro H. Ż. (1) nie chciał, aby jego dzieci i wnuki otrzymały zachowek po nim, to tym samym nie chciał, aby cokolwiek po nim odziedziczyły.
W świetle powyższego małżonek, dzieci i wnuki spadkodawcy traktowane są tak, jak gdyby nie dożyły chwili otwarcia spadku, a jego rodzice zmarli przed nim, a zatem mamy do czynienia z sytuacją, w której brak zstępnych spadkodawcy, brak jego małżonka i brak jego rodziców. W takiej sytuacji do dziedziczenia dochodzi rodzeństwo spadkodawcy, zgodnie z art. 932 § 4 KC Ta grupa spadkobierców ustawowych dochodzi do dziedziczenia tylko wówczas, gdy brak jest zstępnych spadkodawcy (zarówno dzieci, jak i dalszych zstępnych) i rodziców, bądź też jego zstępni i rodzice są traktowani tak, jakby nie dożyli otwarcia spadku, np. zostali uznani za niegodnych dziedziczenia, zrzekli się dziedziczenia, spadek odrzucili lub zostali od dziedziczenia wyłączeni testamentem negatywnym (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 kwietnia 1972 r., III CRN 19/72, OSNCP 1972, Nr 11). Spadkodawca pozostawił jednego brata – J. R., który wprawdzie w odpowiedzi na wniosek wskazał, że nie rości sobie praw do spadku, ale w przepisanym terminie nie złożył oświadczenia o odrzuceniu spadku.
Skoro zatem zstępni spadkodawcy – jego dzieci i wnuki – zostali skuteczne wyłączeni od dziedziczenia testamentem negatywnym – spadek po H. Ż. (1) przypada jego bratu J. R., który dziedziczy spadek w całości. Postanowienie Sądu Rejonowego – III Wydział Cywilny z dnia 2 lutego 2021 r. III Ns 622/18
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.