Po myśli art. 926 § 1 KC powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, dziedziczenie ustawowe co do części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą.
Stosownie do art. 950 KC testament może być sporządzony w formie aktu notarialnego. Testament notarialny ma być sporządzony w sposób zrozumiały i przejrzysty (art. 80 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (Dz.U. Nr 22, poz. 91)- zwanej dalej PrNot). Notariusz powinien udzielać spadkodawcy niezbędnych wyjaśnień dotyczących natury testamentu oraz skutków dokonywanych przez niego rozrządzeń. Ma on obowiązek stwierdzić tożsamość testatora (art. 85 PrNot). Jeśli poweźmie wątpliwość, czy spadkodawca ma zdolność do czynności prawnych (zdolność testowania), to nie wolno mu sporządzić testamentu. Testator składa podpis pod testamentem w obecności notariusza (art. 88 PrNot). Obowiązkowe elementy każdego aktu notarialnego, a więc również testamentu sporządzonego w tej formie, wskazuje art. 92 PrNot. Arkusze, na których sporządzony jest akt powinny być ponumerowane, parafowane i połączone (art. 93 PrNot). Po sporządzeniu aktu, a przed jego podpisaniem, notariusz ma obowiązek odczytać akt testatorowi i przekonać się, że ten dobrze rozumie treść aktu oraz że akt rzeczywiście wyraża jego wolę (art. 94 PrNot).
Zgodnie z art. 92 § 1 PrNot akt notarialny powinien zawierać:
1) dzień, miesiąc i rok sporządzenia aktu, a w razie potrzeby lub na żądanie strony – godzinę i minutę rozpoczęcia i podpisania aktu;
2)miejsce sporządzenia aktu;
3)imię, nazwisko i siedzibę kancelarii notariusza, a jeżeli akt sporządziła osoba wyznaczona do zastępstwa notariusza lub upoważniona do dokonywania czynności notarialnych – nadto imię i nazwisko tej osoby;
4) imiona, nazwiska, imiona rodziców i miejsce zamieszkania osób fizycznych, nazwę i siedzibę osób prawnych lub innych podmiotów biorących udział w akcie, imiona, nazwiska i miejsce zamieszkania osób działających w imieniu osób prawnych, ich przedstawicieli lub pełnomocników, a także innych osób obecnych przy sporządzaniu aktu;
4a) jeżeli obejmuje nabycie nieruchomości przez cudzoziemca lub objęcie lub nabycie przez niego udziałów, akcji lub ogółu praw i obowiązków w spółce handlowej z siedzibą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, w przypadku osoby fizycznej – informację o jej obywatelstwie, a w przypadku podmiotu z siedzibą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej – określenie lub oświadczenie, czy podmiot ten jest cudzoziemcem w rozumieniu art. 1 ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców, wraz z uzasadnieniem;
5)oświadczenia stron, z powołaniem się w razie potrzeby na okazane przy akcie dokumenty;
6)stwierdzenie, na żądanie stron, faktów i istotnych okoliczności, które zaszły przy spisywaniu aktu;
7)stwierdzenie, że akt został odczytany, przyjęty i podpisany;
8) podpisy biorących udział w akcie oraz osób obecnych przy sporządzaniu aktu;
9) podpis notariusza.
Zgodnie z art. 945 § 1 KC, testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:
1. w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
2. pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdy spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
3. pod wpływem groźby.
Przyczyny wyłączające świadomość lub swobodę są przykładowo wymienione w art. 82 KC. Chodzi nie tylko o pewne stany trwałe, takie jak choroba psychiczna czy niedorozwój umysłowy, lecz także o przemijające zaburzenia czynności psychicznych. Do tej drugiej grupy zalicza się upojenie alkoholowe, pozostawanie pod wpływem narkotyków, stan nieprzytomności spowodowany wysoką gorączką lub schorzeniami związanymi ze starością.
Zaburzenia psychiczne prowadzące do wyłączenia braku świadomości można podzielić na zaburzenia organiczne i funkcjonalne. Podział ten jest dokonywany w oparciu o istnienie rozpoznawalnej fizycznej przyczyny pojawienia się zaburzenia. Spadkodawcy dotknięci zaburzeniami organicznymi to osoby dotknięte niedorozwojem umysłowym, upośledzone fizycznie lub umysłowo lub obłożnie chore w chwili sporządzenia testamentu. Ta grupa obejmuje również testatorów, których zdolności umysłowe zmniejszyły się ze względu na podeszły wiek oraz cierpiących na organiczne choroby umysłowe, takie jak choroba Alzheimera, padaczka, czy ograniczenia umysłowe wywołane alkoholem albo zażywaniem narkotyków, jak również wywołane chorobami organicznymi, takimi jak np. gruźlica lub nowotwór. Druga grupa obejmuje spadkodawców dotkniętych zaburzeniami funkcjonalnymi, tj. osoby cierpiące depresje, urojenia, halucynacje, omamy, paranoje i schizofrenie (innymi słowy – choroby psychiczne czy psychozy). Dla ustalenia nieważności testamentu osoby cierpiącej na organiczne zaburzenia psychiczne należy wykazać, że spadkodawca: 1) nie rozumiał natury dokonywanej czynności i jej skutków lub 2) nie zdawał sobie sprawy z charakteru i rozmiaru majątku, którego dyspozycja dotyczy, 3) nie miał rozeznania co do osób, które w zwykłej kolei rzeczy winien był rozważyć jako swoich spadkobierców; a biorąc pod uwagę powyższe elementy, 4) nie był w stanie racjonalnie zaplanować rozrządzenia swoim majątkiem. Dla ustalenia nieważności testamentu osoby, która cierpiała na funkcjonalne zaburzenia psychiczne w chwili sporządzenia testamentu należy natomiast wykazać, że: 1) spadkodawca cierpiał na zaburzenia psychiczne, któremu towarzyszą urojenia lub omamy oraz 2) urojenia lub omamy wynikające z zaburzenia psychicznego były przyczyną sporządzenia testamentu (zob. J. Wierciński, Brak świadomości albo swobody…, s. 154–207).
Z kolei o tym, że spadkodawca, sporządzając testament, działał w stanie braku swobody, można mówić wtedy, gdy wykaże się, że brakło mu umysłowej odporności pozwalającej na stawienie oporu drugiej osobie co do tego, jak ma rozrządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci, oraz że ten brak odporności pozwolił drugiej osobie podporządkować sobie wolę testatora i doprowadzić go do z pozoru dobrowolnego rozstrzygnięcia na swoją korzyść.
Spadkodawca korzystający z pełnej swobody testowania, może w każdym czasie zmienić ,,zdanie” i odwołać wcześniejszy testament. Zgodnie z treścią art. 946 KC odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też zniszczy testament lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź też dokona w nim takich zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień. W treści art. 946 KC i art. 947 KC ustawodawca przewidział różne sposoby odwołania testamentu. Wyraźnym sposobem odwołania testamentu jest sporządzenie testamentu nowego zawierającego oświadczenie o odwołaniu poprzedniego testamentu (lub testamentów).
Dorozumiane sposoby odwołania testamentu obejmują przypadek sporządzenia nowego testamentu o treści sprzecznej z poprzednimi testamentami oraz sposób sprowadzający się do podjęcia określonych działań w stosunku do dokumentu obejmującego rozrządzenia spadkodawcy z zamiarem ich odwołania. Mogą one polegać na zniszczeniu testamentu lub pozbawieniu go cech, od których zależy jego ważność lub dokonaniu w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień. W razie sporządzenia nowego testamentu, którego postanowienia nie dają się pogodzić z postanowieniami poprzedniego testamentu, z uwagi na ich wzajemną sprzeczność bez wyraźnego zaznaczenia w jego treści, iż spadkodawca odwołuje wcześniejszy testament, dochodzi do dorozumianego odwołania testamentu.
O sprzeczności testamentów mówimy, gdy zachodzi niemożność ich wykonania, która najczęściej wyraża się powołaniem do całości spadku, dwóch różnych osób. W wypadku istnienia kilku testamentów o różnej treści, istotnym jest ustalenie kolejności w jakiej zostały sporządzone, mając na uwadze, iż testament późniejszy odwołuje testament wcześniejszy. W tym miejscu należy jednak wskazać, iż odwołanie wcześniejszego testamentu może nastąpić jedynie wówczas, gdy późniejszy testament jest ważny (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 1974 r., III CRN 326/73, Legalis nr 17694).
Sprawa spadkowa opracowana przez Kancelarię
Spadkodawca J. M. (1) sporządził cztery testamenty w formie aktów notarialnych: z dnia (…) r. w Kancelarii Notarialnej w G. przed notariuszem G. B., Rep. A (…), z dnia (…) r. w Kancelarii Notarialnej w G. przed notariuszem L. M., Rep. A (…), z dnia (…) r. w Kancelarii Notarialnej w G. przed notariuszem L. M., Rep. A (…) oraz z dnia (…) r. w lokalu mieszkalnym numer (…), położonym w budynku położonym w G. przy ulicy (…), przed notariuszem M. G. Rep. A. (…).
Analiza rozrządzeń testamentowych spadkodawcy nie pozostawia wątpliwości, iż testament z dnia (…) r. został skutecznie odwołany przez sporządzenie kolejnego testamentu z dnia (…) r., który z kolei został wprost odwołany testamentem z dnia (…) r. W tym stanie, celem ustalenia kręgu spadkobierców Sąd ocenie poddał rozrządzenie testamentowe J. M. (1) sporządzone w formie aktu notarialnego z dnia (…) r., w którym wprost spadkodawca odwołał wszystkie dotychczasowe testamenty.
Wbrew zarzutom uczestników postępowania, w świetle zebranego w sprawie materiału dowodowego, brak jest podstaw do przyjęcia, iż sporządzając testament z dnia (…) r., J. M. (1) znajdował się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.
W ocenie Sądu, w niniejszej sprawie nie wykazano zaistnienia żadnej z ww. przesłanek. Przedstawione w stanie faktycznym ustalenia, dokonane w oparciu o wymienione zeznania świadków, dowody z dokumentów oraz opinię biegłego Z. K., pozwalają w sposób jednoznaczny przyjąć, iż w momencie sporządzania testamentu z dnia (…) r. spadkodawca był w stanie zdrowia pozwalającym na świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Żaden z zeznających świadków nie potwierdził problemów spadkodawcy związanych z jego świadomością, a wręcz przeciwnie, J. M. (1) pomimo podeszłego wieku zachował zdolność logicznego myślenia niemal do samej śmierci. I tak świadkowie E. O., J. K. (3), R. K., J. K. (2), I. K., I. K. zgodnie wskazywali, iż stan psychiczny spadkodawcy był bardzo dobry, był on zorientowany co do czasu, miejsca, nie miał problemów z pamięcią. W istocie przedmiotową relację potwierdziły zeznania świadków B. M. oraz E. G.. Również notariusz M. G., przed którą spadkodawca wyraził swoją ostatnią wolę, nie miała wątpliwości co do stanu jego świadomości umożliwiającego dokonanie stosownego rozrządzenia.
Jak wynika z dołączonych dokumentów również w okresie po sporządzeniu testamentu spadkodawca znajdował się w stanie umożliwiającym świadome podejmowanie decyzji i wyrażanie własnej woli. Jak bowiem wynika z wywiadu psychologicznego sporządzonego już w trakcie pobytu spadkodawcy w Hospicjum (…). A. J. w N., procesy myślowe J. M. (1) w tym czasie były prawidłowe, nie występowały zaniki pamięci, a zauważalne były jedynie stany pobudzenia, rozproszenia uwagi i koncentracji.
Sąd podzielił również wnioski opinii biegłego sądowego Z. K., albowiem została sporządzona przez biegłego posiadającego odpowiednią wiedzę i doświadczenie zawodowe, nadto była jasna, spójna i logiczna oraz kompleksowo odpowiadała na postawione przez sąd pytania. Z przedmiotowej opinii wynika, iż J. M. (1) chorował przewlekle, jednakże były to typowe dla wieku starczego dolegliwości syptomatologiczne. Stan zdrowia spadkodawcy od marca 2016 r. ulegał systematycznemu pogorszeniu, na co składało się narastanie niewydolności wielonarządowej, pogłębione zdiagnozowaniem w dniu (…) r. choroby nowotworowej – raka prostaty. Biegły wskazał przy tym, iż pomimo złej kondycji fizycznej, J. M. (1) nie był pozbawiony zdolności decyzyjnych oraz nie manifestował symptomów psychotycznych. Przeprowadzona analiza dokumentacji medycznej spadkodawcy nie wykazała, aby J. M. (1) zażywał leki deprymujące ośrodkowy układ nerwowy, które miałyby wpływ na procesy myślenia i kojarzenia. Biegły z całą stanowczością stwierdził, że J. M. (1), uwzględniając stan jego zdrowia oraz związane z tym przyjmowanie leków, w chwili sporządzania testamentu w dniu (…) r. miał pełną swobodę i świadomość podejmowania decyzji oraz wyrażenia woli.
Mając na względzie powyższe w ocenie Sądu nie zaistniały także podstawy do przyjęcia braku po stronie spadkodawcy swobody powzięcia decyzji i wyrażenia woli w dacie sporządzenia testamentu. Dodatkowo wskazać należy, iż świadkowie oraz wnioskodawczyni zgodnie zeznali, że zmarły był osobą stanowczą, miał własne zdanie, a zatem nie sposób uznać, aby brakło mu umysłowej odporności pozwalającej na stawienie oporu drugiej osobie co do tego, jak ma rozrządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci. Ponadto spadkodawca sam polecił żonie udanie się do notariusza i księdza, zachowywał się wówczas normalnie, co wskazuje na pełną swobodę działania. Ponadto zauważyć należy, iż uprzednio spadkodawca sporządzał testamenty również w formie aktów notarialnych – jego działania były zatem przemyślane, zgodne z poprzednio podejmowanymi.
Odnosząc się z kolei do zarzutów uczestników postępowania w przedmiocie rozrządzenia testamentowego obejmującego pozbawienia ich prawa do zachowku podkreślić należy, iż przedmiotowe okoliczności nie są objęte zakresem kognicji sądu w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. W sprawie o stwierdzenie spadku Sąd bada kto jest spadkobiercą, nie orzeka zaś co do zachowku. Tym samym spadkobierca wydziedziczony w testamencie, któremu już z innych przyczyn nie służy roszczenie o zachowek, może w celu ochrony innego interesu prawnego – żądać ustalenia, że wydziedziczenie jest bezpodstawne. Może to jednak czynić w postępowaniu o zachowek (vide: wyrok Sądu Najwyższego z 9 grudnia 1974 r., I CR 873/74).
Mając na względzie, iż spadkodawca J. M. (1) sporządził w formie aktu notarialnego przed notariuszem M. G. testament (Rep. A. (…)), którego ważność nie budzi wątpliwości Sądu, zgodnie z treścią rozrządzenia testamentowego, w którym do całości spadku powołana został wnioskodawczyni I. M., należało stwierdzić, iż na podstawie ww. testamentu spadek po J. M. (1) nabyła w całości z dobrodziejstwem inwentarza wnioskodawczyni. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 25 września 2018 r. I Ns 419/16
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
