Zgodnie z art. 991 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).
Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu (windykacyjnego lub zwykłego), przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia ( art. 991 § 2 KC). Nie ma więc znaczenia, w jakiej postaci roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku zostały zaspokojone. W każdym też przypadku, gdy uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2004 r., II CK 444/02).
Zapisu „byliby powołani do spadku z ustawy” odnosi się wyłącznie do określenia osób uprawnionych do zachowku z kręgu osób wymienionych w art. 991 § 1 KC Uprawnienie do zachowku przysługuje „tylko wtedy”, gdy dane osoby dziedziczyłyby w konkretnej sytuacji (wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 2 marca 2012 r., I ACa 110/12).
Zachowek należy obliczać, biorąc pod uwagę czystą wartość spadku (tak J. Pietrzykowski (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. J.I. Bielski, J. Ignatowicz, J. Pietrzykowski, Z. Resich, Warszawa 1972, s. 1912). Ustawa wyraźnie określa jedynie, że przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń. Należy rozumieć to w taki sposób, że po ustaleniu wartości stanu czynnego spadku nie odejmuje się od niej zapisów zwykłych i poleceń, mimo że stanowią one długi spadkowe. Istnienie długów spadkowych na chwilę otwarcia spadku jest stanem obiektywnym istniejącym w chwili śmierci spadkodawcy i nie jest zależne od tego, czy w chwili otwarcia spadku istniały tytuły egzekucyjne przeciwko spadkodawcy, względnie, czy takie tytuły przeciwko spadkobiercom powstały po otwarciu spadku, nadto czy na ich podstawie wszczęto i przeprowadzono skuteczne egzekucje (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2013 r., II CSK 403/12).
Wartość spadku ustala się według cen z daty orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku (tak uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego – zasada prawna z dnia 26 marca 1985 r., III CZP 75/84, OSNCP 1985, nr 10, poz. 147).
Wysokość zachowku określa art. 991 § 1 KC; wynosi on połowę wartości udziału, jaki przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, natomiast jeżeli uprawniony do zachowku jest osobą małoletnią albo trwale niezdolną do pracy, wysokość ta wynosi dwie trzecie wartości tego udziału. O małoletniości lub trwałej niezdolności do pracy decyduje stan rzeczy istniejący w chwili otwarcia spadku (M. Pazdan (w:) K. Pietrzykowski, Komentarz, t. II, s. 908; też wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 21 lutego 2014 r., I ACa 698/13). Udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku ustala się dla każdego uprawnionego na podstawie przepisów ogólnych ( art. 931 i n. KC) z uwzględnieniem zasady ustalonej w art. 992 KC i udział ten mnoży się następnie przez jedną drugą lub dwie trzecie. Tak ustalony udział stanowi podstawę do określenia wysokości zachowku. Ustalenie wysokości udziału spadkowego wyrażonego odpowiednim ułamkiem przeprowadza się oddzielnie dla każdej osoby, której przysługuje prawo do zachowku (A. Szpunar, Uwagi o prawie do zachowku, op. cit., s. 13). Udział ten mnoży się przez czystą wartość spadku i otrzymana wartość stanowi zachowek należny uprawnionemu.
Od wartości spadku (stanu czynnego spadku) odlicza się długi spadkowe, łącznie z zobowiązaniami podatkowymi obciążającymi spadkodawcę, które przechodzą na jego następców prawnych zgodnie z zasadami prawa spadkowego (A. Szpunar, Uwagi o prawie do zachowku, op. cit., s. 13). Uznaje się też, że podatek zapłacony od spadku zwiększa długi spadkowe, a tym samym zmniejsza wysokość zachowku (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13 września 2005 r., I ACa 256/05, Rejent 2005, nr 10, s. 180). Kwota otrzymana po odjęciu od wartości aktywów (powiększonych ewentualnie o wartość zapisów windykacyjnych i darowizn) długów spadkowych stanowi czystą wartość spadku (substrat zachowku). Wartość tę mnoży się następnie przez ustalony na podstawie art. 991 § 1 KC udział spadkowy i otrzymana wartość stanowi wartość zachowku.
Zgodnie z art. 994 § 1 KC przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Obowiązek określania zachowku według stanu spadku z dnia jego otwarcia i wartości z dnia orzekania odnosi się do tych wypadków, kiedy w chwili orzekania pozostaje niezaspokojona wierzytelność z tytułu zachowku. Jednak nawet wówczas, gdy nastąpiło wcześniej częściowe zaspokojenie wierzytelności, zakres tego zaspokojenia podlega ocenie z uwzględnieniem stanu z chwili jego dokonywania (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 15 maja 2013 r., III CSK 302/12, OSNC-ZD 2014, nr C, poz. 48).
Ograniczenie czasowe doliczania darowizn z art. 994 § 1 dotyczy tylko darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Oznacza to, iż darowizny uczynione przez spadkodawcę na rzecz spadkobierców lub uprawnionych do zachowku zostaną doliczone przy obliczaniu zachowku także wtedy, gdy doszło do nich w czasie wynoszącym więcej niż 10 lat przed otwarciem spadku.
Zgodnie z art. 995 § 1 wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Wartość zapisu windykacyjnego oblicza się zaś według stanu z chwili otwarcia spadku ( art. 995 § 2).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
W niniejszej sprawie gdyby spadkodawca nie pozostawił testamentu spadek odziedziczyliby żona J. J. (2) i dzieci: Z. G., W. K. (1) i M. J. w częściach równych po 1/4 części każde. Spadek po nim na podstawie testamentu odziedziczyła pozwana pasierbica Z. W. w całości. Powodowie są uprawnionymi do zachowku, gdyż dotychczas nie otrzymali należnego im udziału w spadku w pełnej wysokości.
Odnosząc się do niniejszej sprawy, to wartość lokalu mieszkalnego stanowiącego współwłasność ustawową małżeńską z J. J. (2) wynosi 75 000 zł, a wartość nieruchomości gruntowej położonej w K. wynosi 162 000 zł. Ponieważ lokal mieszkalny stanowi współwłasność J. i J. małżonków J., to wartość majątku spadkowego wynosi (75 000 : 2 + 162 000) = 199 500 zł. Koszty pogrzebu poniosła J. J. (2). Zapłaciła zakładowi pogrzebowemu 4895,64 zł, a koszty konsolacji wyniosły 750 zł. Łączny koszt pogrzebu wyniósł 5 645,64 zł. Jednakże J. J. (2) pobrała zasiłek pogrzebowy w wysokości 4 000 zł, a tym samym faktyczne koszty pogrzebu wyniosły 1 645,64 zł. Wartość spadku pomniejszona o koszty pogrzebu wynosi: (199 500 zł – 1 645,64 zł) = 197 854,36 zł.
Przy tak ustalonej wartości spadku jej 1/4 część wynosi (197.854,36 zł : 4) = 49 463,59 zł. Powodowie W. K. (1), Z. G., i M. J. zachowali prawo do zachowku w wysokości ½ tak wyliczonych udziałów w spadku tj. kwot po 24 731,79 zł.
Jak sami powodowie przyznali za życia ojca otrzymali od niego darowizny. Powódka W. K. (1) otrzymała darowiznę od ojca w kwocie 9 000 zł. M. J. otrzymał darowiznę w wysokości 7 000 zł, a Z. G. otrzymała darowiznę 6 000 zł. Po odliczeniu darowizn dokonanych przez J. J. (1), istnienia których przyznali sami spadkobiercy, pozostaje do wypłaty zachowek w kwotach :
– dla W. K. (1) (24731,79 zł – 9 000 zł) kwota 15731,79 zł;
– dla M. J. (24731,79 zł – 7 000 zł) kwota 17731, 79 zł;
– dla Z. G. (24731,79 zł – 6 000 zł) kwota 18731,79 zł.
Ponieważ dotychczas powodowie nie otrzymali od pozwanej zachowku, Sąd zasądził powyższe kwoty na ich rzecz. Wyrok Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 23 czerwca 2017 r. I C 1227/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
