Zgodnie z art. 991 § 1 KC. zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Z kolei w myśl § 2 tego przepisu, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Swoboda dysponowania majątkiem za życia, na przykład w formie darowizn, czy swoboda testowania pozwalająca na dowolne dysponowanie majątkiem w testamencie na wypadek śmierci mogą prowadzić do pokrzywdzenia osób najbliższych spadkodawcy, które zresztą czasem przyczyniają się do tworzenia lub powiększania majątku spadkowego. Stąd też osoba fizyczna ma przynajmniej moralny obowiązek wspierania rodziny, w tym też pozostawienia im korzyści ze spadku. Jednakże o tym, kto, jakie i na jakich zasadach otrzyma korzyści po zmarłym, decyduje ustawa. Można więc twierdzić, że w kręgu rodziny zmarłego istnieją osoby, którym pozostawienie korzyści jest obligatoryjne w zakresie określonym w ustawie. Wobec tego zasadą jest, że nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozrządzić majątkiem zupełnie dobrowolnie, z pominięciem najbliższych.
Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Nie ma więc znaczenia, w jakiej postaci roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku zostały zaspokojone. W każdym też przypadku, gdy uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
W myśl art. 994 § 1 KC przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż 10 laty licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku.
Prawidłowa wykładnia art. 994 § 1 KC powinna być taka, że niemożność doliczenia do spadku po upływie dziesięciu lat wstecz licząc od śmierci spadkodawcy dotyczy tylko darowizn, które dokonane były na rzecz osób obcych, nie będących ani spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku (zob. wyrok SA IACr 308/96 OSA 1997/11-12/68).
Zgodnie z art. 1000 § 1 KC jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
W takim wypadku w grę wchodzi roszczenie uprawnionego o zachowek w stosunku do obdarowanego na podstawie art. 1000 KC, mające charakter „awaryjny” w tym sensie, że aktualizuje się jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku w całości lub w części. Stanowisko, iż status spadkobiercy ustawowego wyklucza możliwość wystąpienia z roszczeniem o zachowek wobec obdarowanego przez spadkodawcę nie uwzględnia treści tak rozumianego przepisu art. 1000 KC i prowadzi w konsekwencji do tego, że uprawnionego można byłoby pozbawić korzyści ze spadku, zagwarantowanej mu ustawowo w postaci prawa do zachowku, mimo braku wydziedziczenia (patrz: uzasadnienie wyroku SN z dnia 30 stycznia 2008 r. III CSK 255/2007, OSP 2009/5 poz. 54; glosa J. Kremisa do ww. wyroku, OSP 2009/5 str. 364, Lex Polonica 2028738, wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 20.11.2012 r. IA Ca 501/12 nr). Na możliwość dochodzenia od obdarowanego należnego spadkobiercy zachowku nie wpływa też fakt, że obdarowany sam jest osobą uprawnioną do zachowku(wyrok SN z 13.02.2004 r. II CK 444/02 nr).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Z analizy wiarygodnego materiału dowodowego wynika, że uprawniona do zachowku K. K. otrzymała od ojca darowizny w łącznej sumie nie mniejszej niż 60.000 zł. Pozwana w odpowiedzi na pozew szacowała łączny zachowek przekazane K. K. na około 40.000 zł, najwyraźniej jest to kwota niedoszacowana (nie miała precyzyjnej wiedzy, którą uzyskał sąd z urzędów skarbowych i ZUS-u).
Uprawnionymi do dziedziczenia ustawowego po J. R. byli: żona K. R. (pozwana), K. K. (córka), R. R. (syn). Wyliczony przez biegłego majątek spadkodawcy wynosił 94.550 zł. Do tego należy dodać (zgodnie z art. 994 § 1 KC.) udowodnione przez pozwaną darowizny na rzecz zstępnej – K. K. – w kwocie 60.000 zł. Łącznie substrat zachowku wynosi więc 154.550 zł. Z powyższego wynika, że zachowek przysługujący K. K. wynosił 25.758,33 zł (154.550 : 3 : 2).
Niewątpliwym jest, że zachowek może być spełniony na rzecz uprawnionego za życia spadkodawcy np. w formie darowizny, co wyraźnie przewiduje art. 991 § 2 KC. Darowizny pieniężne nie wymagają do swej ważności formy ad solemnitatem, jeżeli zostały spełnione (art. 890 § 1 zdanie drugie KC.). Z kolei brak pokwitowań darowizn w relacji rodzinnej nie wydaje się niczym odosobnionym. Kwestia braku zgłaszania darowizn organom podatkowym także nie podważa dokonanych ustaleń, tym bardziej, że w naszym społeczeństwie darowizny między osobami najbliższymi – zwolnione od wielu lat od podatku od spadków i darowizn – nie utrwaliły się jako wymagające kontaktu z administracją skarbową. Jeżeli z wiarygodnego materiału wynika, że zostały faktycznie dokonane, to brak deklaracji podatkowych nie może w sprawie o zachowek prowadzi do ustalenia, że nie miały miejsca. Byłoby to naruszenie art. 233 § 1 KPC.
Ponieważ więc należny K. K. zachowek został spełniony na rzecz uprawnionej za życia spadkodawcy, roszczenie o zachowek przeciwko pozwanej K. R. nie powstało. K. R. również otrzymała przysługujący jej zachowek ramach majątku uzyskanego w wyniku powołania do dziedziczenia (suma spadku 94.550 zł).
Nawet gdyby z daleko idącej ostrożności założyć, że owe darowizny pochodziły z majątku wspólnego J. R. i pozwanej, to przyjmując, że wkład J. R. wynosił połowę (30.000 zł), otrzymujemy te sam wynik niniejszego sporu, gdyż zachowek przysługujący K. K. również w takim ujęciu należy uznać za zaspokojony w całości za życia spadkodawcy (wówczas należałoby przyjąć substrat zachowku na poziomie 124.550 zł, a zachowek przysługujący K. K. na poziomie – 20.758,33 zł).
Z uwagi na fakt, że całość zachowku K. K. otrzymała już za życia spadkodawcy w formie darowizn od ojca, oznacza, że powód jako uprawniony z tytułu zajęcia w postępowaniu egzekucyjnym wierzytelności dłużniczki (art. 887 § 1 KPC) nie ma możliwości zrealizowania tej wierzytelności, gdyż roszczenie o zachowek nie istnieje w chwili wyrokowania. Wyrok Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 7 listopada 2018 r. I C 1071/17
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.