Instytucja zachowku stanowi ochronę praw członków najbliższej rodziny zmarłego, która należy do podstawowych założeń obowiązującego w Rzeczypospolitej Polskiej prawa spadkowego. Zgodnie z treścią art. 991 § 1 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).
Obliczenie zachowku należy rozpocząć od ustalenia udziału, w jakim uprawniony byłby powołany do spadku z ustawy, przy czym zgodnie z art. 922 KC przy ustalaniu tego udziału uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Następnie, stosownie do art. 991 § 1 KC udział ten mnoży się przez 2/3, jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy lub małoletni, a w pozostałych sytuacjach – przez 1/2.
Kolejnym etapem obliczania zachowku jest ustalenie tzw. substratu zachowku (art. 993-995 KC), co wymaga przede wszystkim określenia czystej wartości spadku. Czysta wartość spadku stanowi różnicę pomiędzy stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili orzekania o zachowku (por. uchwała składu siedmiu sędziów SN z dnia 26 marca 1985 r., III CZP 75/84), a stanem biernym spadku, czyli suma długów spadkowych, z pominięciem jednak długów wynikających z zapisów i poleceń. Dla ustalenia substratu zachowku do czystej wartości spadku dolicza się wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę bez względu na to, czy były one uczynione na rzecz spadkobierców, uprawnionych do zachowku, czy też innych osób, za wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych i dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Zgodnie zaś z treścią art. 1000 § 1 KC jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
Swoboda dysponowania majątkiem za życia, np. w formie darowizn, czy swoboda testowania pozwalająca na dowolne dysponowanie majątkiem w testamencie na wypadek śmierci mogą prowadzić do pokrzywdzenia osób najbliższych spadkodawcy. Stąd też osoba fizyczna ma przynajmniej moralny obowiązek wspierania przywołanych członków najbliższej rodziny, w tym też pozostawienia im korzyści ze spadku. Jednakże o tym kto i na jakich zasadach otrzyma korzyści po zmarłym, decyduje ustawa.
Należy w tym miejscu wskazać, że artykuł 1000 KC reguluje problem uzyskania kwoty potrzebnej do uzupełnienia zachowku od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczaną do spadku (art. 993-995 KC), przy czym należy uznać, że odpowiedzialność obdarowanych ma charakter subsydiarny. Wprawdzie przepis stanowi o sumie pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku, nie powinno jednak budzić wątpliwości, że uprawniony do zachowku może kierować swoje roszczenia przeciwko obdarowanym także w sytuacji, gdy nie otrzymał żadnej korzyści ze spadku jak też od zobowiązanych spadkobierców tytułem wypłaty części zachowku (zob. Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki pod red. A. Kidyby, publ.).
Jeżeli spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 KC (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2008 roku, sygn. akt III CSK 255/07). Nieuwzględnienie takich darowizn przy obliczaniu zachowku czyniłoby ochronę osób najbliższych, ustanowioną w ustawie, całkowicie iluzoryczną. O tym, że uprawnionym do zachowku jest też spadkobierca powołany do dziedziczenia wskazuje chociażby treść art. 998 § 1 KC Użycie zaś w art. 991 KC słowa ,,byliby’’ ma natomiast określić, że zachowek nie zawsze przysługuje zstępnym czy rodzicom, lecz tylko wtedy, gdy osoby te dziedziczyłyby z ustawy w danej, konkretnej sytuacji (jeżeli pozostały dzieci, rodzice nie są uprawnieni do zachowku, itd.). Ustawodawca postanowił, że głównym adresatem roszczenia o zachowek jest spadkobierca (art. 991 § 2 KC), a dopiero kiedy otrzymanie od spadkobiercy zachowku jest niemożliwe, uprawniony może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Odpowiedzialność obdarowanego względem uprawnionego ogranicza się do wzbogacenia będącego skutkiem darowizny (art. 1000 § 1 KC).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powód Z. Z. (1) jest jednym z dwojga dzieci spadkodawczyni M. Z. (1). Nie został wydziedziczony, nie jest także trwale niezdolny do pracy. W dacie śmierci spadkodawczyni była wdową. Powodowi Z. Z. (1) przysługuje roszczenie o zapłatę z tytułu zachowku sumy odpowiadającej ½ wartości udziału spadkowego należnego spadkobiercy ustawowemu. Bezsporne jest, że spadkodawczyni M. Z. (1) dokonała w dniu 5 stycznia 2015 r. darowizny lokalu mieszkalnego stanowiącego jej własność na rzecz jednego z synów J. Z. (1), aktualnie jej spadkobiercę ustawowego w ½ części.
Sąd przyjął, że był to cały majątek spadkowy, bowiem stosownie do art. 6 KC nie zostało udowodnione, że w skład spadku po M. Z. (1) wchodzą inne składniki majątkowe, choćby te wymienione w odpowiedzi na pozew, bowiem na wykazanie ich istnienia i własności zostały przedstawione przez pozwanego żadne dowody.
W skład majątku M. Z. (1) wchodził lokal mieszkalny. Sąd przy ustalaniu wartości majątku M. Z. (1) pominął obciążającą w/w lokal mieszkalny służebność osobistą na rzecz M. Z. (1), gdyż w rzeczywistości lokal był nią obciążony niespełna dwa miesiące.
Przy ustalaniu wartości tego składnika majątkowego Sąd oparł się na sporządzonej na potrzeby niniejszego procesu opinii biegłego sądowego rzeczoznawcy majątkowego K. P., która w ocenie Sądu, w sposób szczegółowy, spójny, precyzyjny i nie budzący wątpliwości dokonała oszacowania wartości przedmiotowego lokalu na kwotę 146.000,00 zł.
W myśl cytowanego wyżej art. 991 § 1 KC powodowi Z. Z. (1) jako zstępnemu spadkodawczyni M. Z. (1) należy się zachowek w wysokości połowy wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Mając na uwadze fakt, iż powód jest jednym z dwojga zstępnych spadkodawczyni przysługuje mu zachowek w wysokości ¼ części wartości wchodzącego w skład spadku lokalu mieszkalnego, z zatem w kwocie 36.500,00 zł (146.000,00 zł : 4 = 36.500,00 zł) i taką kwotę Sąd zasądził na jego rzecz od pozwanego J. Z. (1) – punkt 1. sentencji wyroku.
Sąd uznał, że stosownie do treści art. 6 KC pozwany nie udowodnił, że zaspokoił powoda z tytułu zachowku, bowiem istniejące między nimi zobowiązania i dokonywane rozliczenia, na które powołał się w toku procesu pozwany nie dotyczyły tego stosunku prawnego. Dowody na zaspokojenie roszczenia powoda z tytułu zachowku, w przekonaniu Sądu powinny być wyraźne i jednoznaczne np. w formie pokwitowań i nie budzić wątpliwości, a rozliczenia, na które pozwany się powołuje nie mają takich cech.
Podobnie w ocenie Sądu w przedmiotowej sprawie nie ma zastosowania art. 5 KC, czyli naruszenie zasad współżycia społecznego przez pozwanego przy realizacji jego uprawnienia do zachowku wynikającego z tytułu dziedziczenia po matce.
Poza sporem jest, że relacje między braćmi – stronami w tej sprawie są niepoprawne, niewłaściwe, a w zasadzie prawdopodobnie nie ma między nimi żadnych relacji. Jednakże zachowania powoda, które być może stanowiły przyczyny, czy tez współprzyczyny takiego stanu rzeczy, np. bezpodstawne zarzuty polegające na składaniu zawiadomień do prokuratury mające związek z pozwanym nie mogą zdaniem Sądu skutkować zastosowaniem art. 5 KC Natomiast zarzut dotyczący niesprawowania przez powoda należytej opieki nad zmarłą matką w świetle zarówno jego zeznań, jak i zeznać świadka A. W. jest oczywiście niezasadny. Wyrok Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 21 lipca 2021 r. I C 502/20
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.