Wedle przepisu z art. 922 § 1 KC prawa i obowiązki majątkowe zmarłego z chwilą jego śmierci przechodzą na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi czwartej kodeksu cywilnego. Wraz z nabyciem spadku przez kilku spadkobierców powstaje między nimi wspólność praw i obowiązków spadkowych, która to wspólność utrzymuje się do chwili dokonania działu spadku. Do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych – z zachowaniem przepisów tytułu VIII kodeksu cywilnego (art. 1035 KC).
Wspólność majątku spadkowego jest traktowana jako stan przejściowy, jej zniesienie może nastąpić w każdym czasie, na żądanie uprawnionych, w formie działu spadku. Dział spadku regulują art. 1037-1046 KC, w tym zakresie także stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące zniesienia współwłasności w częściach ułamkowych (art. 210-212 oraz 220 KC) oraz przepisy regulujące postępowanie w sprawach o zniesienie współwłasności (art. 680-689, 606-608, 617-625, 1066-1071 KPC). W zasadzie dział spadku może nastąpić na podstawie zgodnego wniosku współspadkobierców (art. 687 KPC), o ile zaproponowany sposób podziału nie sprzeciwia się prawu i zasadom współżycia społecznego, ani też nie narusza w sposób rażący interesu osób uprawnionych (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 1998 r., I CKU 68/98). Żądanie działu spadku i zniesienia współwłasności jest ustawowym prawem współwłaścicieli o tak podstawowym charakterze, iż co do zasady nie może być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, bowiem z samego założenia współwłasność jest nietrwała i każdy ze współwłaścicieli musi liczyć się z możliwością jej zniesienia także w sposób, który może pozbawić go prawa do rzeczy lub je ograniczyć. Dlatego też w zasadzie nie można oddalić wniosku o zniesienie współwłasności z powołaniem się na postanowienia art. 5 KC np. z tego powodu, że przedmiot działu jest niepodzielny, a spadkobierca nie ma możliwości spłaty drugiego spadkobiercy (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 1990 r., III CZP 15/90, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 2002 r., I CKN 249/00).
Dział spadku może nastąpić w dwojaki sposób, bądź na mocy umowy zawartej pomiędzy wszystkimi spadkobiercami, bądź na mocy orzeczenia Sądu (art. 1037 § 1 KC). Skutkiem działu jest uregulowanie stosunków pomiędzy współspadkobiercami w zakresie składników spadku. W postępowaniu o dział spadku Sąd nie dzieli długów spadkowych. Od chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe w stosunku do wielkości udziałów (art. 1034 § 2 KC).
Zgodnie z przepisem art. 684 KPC, skład i wartość spadku podlegającego podziałowi ustala sąd. Ponadto, w świetle przepisu art. 687 KC w braku podstaw do wydania postanowienia działowego na podstawie zgodnego wniosku uczestników, dział spadku będzie rozpoznany według przepisów poniższych KPC, co wyraźnie nawiązuje do przewidzianych przy zniesieniu współwłasności sposobów podziału: na zgodny wniosek oraz w braku zgodnego projektu podziału. Również więc w sprawie o dział spadku należy dążyć przede wszystkim do zgodnego podziału, stosując odpowiednio przepis art. 622 KPC Dopiero wtedy gdy zawiodą próby doprowadzenia do działu zgodnego z wolą wszystkich spadkobierców, sąd przeprowadzi dział stosownie do art. 623 KPC i przepisów prawa materialnego. Do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące zniesienia współwłasności, a w szczególności art. 618 § 2 i 3 (art. 688 KPC).
Zgodnie z art. 1035 KC jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych.
Instytucja zaliczania na schedę spadkową ma urzeczywistniać ideę równego traktowania dzieci i małżonka spadkodawcy w zakresie ich uprawnień do spadku i zmierza do przywrócenia właściwych proporcji dziedziczenia ustawowego, zachwianych poczynionymi przez spadkodawcę na rzecz jedynie niektórych spadkobierców nieodpłatnych przysporzeń majątkowych.
Zgodnie z art. 1039 § 1 KC jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia. Przepis art. 1042 § 1 KC stanowi, że zaliczenie na schedę spadkową przeprowadza się w ten sposób, że wartość darowizn lub zapisów windykacyjnych podlegających zaliczeniu dolicza się do spadku lub do części spadku, która ulega podziałowi między spadkobierców obowiązanych wzajemnie do zaliczenia, po czym oblicza się schedę spadkową każdego z tych spadkobierców, a następnie każdemu z nich zalicza się na poczet jego schedy wartość darowizny lub zapisu windykacyjnego podlegającej zaliczeniu. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili działu spadku.(art. 1042 § 2 KC)
Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 19 listopada 2004 roku (II CK 155/14, L.), według art. 1042 § 1 KC zaliczenie na schedę polega na doliczeniu do spadku wartości darowizn podlegających zaliczeniu i jest to pierwsza czynność arytmetyczna po ustaleniu wartości spadku podlegającego podziałowi. Drugą czynność stanowi podział uzyskanej sumy między spadkobierców, stosownie do udziału w spadku wyrażonego ułamkowo (obliczanie schedy spadkowej każdego spadkobiercy). Trzecią czynnością jest zaliczanie darowizn czyli odjęcie od schedy wartości darowizny podlegającej zaliczeniu. Wynik dodatni oznacza konieczność spłaty przez spadkobiercę otrzymującego spadek w naturze. Ujemny wynik odejmowania oznacza, że spadkobierca uzyskał więcej niż przypadałoby mu, gdyby spadkodawca nie dokonał darowizny i tę część majątku zachował w postaci niezmienionej aż do otwarcia spadku; ale zgodnie z art. 1040 KC nadwyżki nie zwraca. Odmienny sposób zaliczania darowizny jako sprzeczny z art. 1042 § 1 KC nie ma podstaw. Podkreślenia wymaga ponadto, że na podstawie art. 1042 § 2 KC wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili działu spadku. Przyjęcie jakiejkolwiek innej daty ustalenia wartości przedmiotu darowizny narusza powyższy przepis (postanowienie SN z dnia 16 kwietnia 2000 roku, II CKN 892/98, L.).
Pojęcie darowizny użyte w art. 1039 § 1 KC należy rozumieć szeroko, jako obejmujące wszelkie przysporzenia pod tytułem darmym, które za życia spadkodawcy przeszły z jego majątku do majątku spadkobiercy (E. Niezbecka, w: A. Kidyba, Komentarz KC, t. 4, 2012, s. 358; post. SN z 27.9.2017 r., V CSK 50/17, Legalis; post. SN z 23.11.2012 r., I CSK 217/12, Legalis; post. SN z 9.12.2010 r., III CSK 39/10, Legalis), a nawet korzyści uzyskane na podstawie dyspozycji dokonanej w oparciu o art. 56 PrBank (E. Niezbecka, w: A. Kidyba, Komentarz KC, t. 4, 2012, s. 359; post. SN z 27.9.2017 r., V CSK 50/17, Legalis). W tym nurcie jako darowiznę w rozumieniu komentowanego przepisu kwalifikuje się wszelkie przysporzenia, także niemające formy prawnej darowizny, jeśli zostały uczynione nieodpłatnie, a intencją stron było dokonanie ich na poczet przyszłego spadku (E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński, w: J. Gudowski, Komentarz KC, t. 6, 2017, s. 423).
Jeśli spadkobierca otrzymał od spadkodawcy darowiznę, która przewyższyła wartość schedy spadkowej, nie musi zwracać nadwyżki, ale równocześnie nie jest uwzględniony przy dziale spadku. Do jej oszacowania przyjmuje się wartość z chwili działu spadku. Takie uregulowanie zawiera kodeks cywilny, przemawiają też za tym względy sprawiedliwości. Ustawodawca tymczasem upraszcza tę sytuację, wyłączając z operacji rachunkowej zarówno wartość takiej darowizny lub zapisu windykacyjnego (nie dolicza się ich bowiem do spadku podlegającemu podziałowi), jak i spadkobiercę obdarowanego lub mającego równocześnie status legatariusza windykacyjnego. Przyjmuje się, że pominięty spadkobierca został już zaspokojony wartością darowizny lub wartością przedmiotu zapisu windykacyjnego, a zatem nie należy mu się nic więcej ze spadku. Rozliczenie następuje zatem między pozostałymi spadkobiercami.
Dalszy zstępny spadkodawcy obowiązany jest do zaliczenia na schedę spadkową darowizny oraz zapisu windykacyjnego dokonanych przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego. Chodzi tu o sytuacje, w których wstępny spadkobiercy (bezpośredni beneficjent darowizny lub zapisu windykacyjnego) nie dożył otwarcia spadku lub jest tak traktowany.
Nie wyłącza się dopuszczalności określenia realnej wartości darowizny dokonanej w formie pieniężnej na podstawie innego miernika niż nominalne wartości określonej kwoty pieniężnej, jeżeli pomiędzy datą dokonania darowizny a datą otwarcia spadku nastąpi znaczny spadek siły nabywczej pieniądza, oraz, że ustalenia realnej wartości darowizny w formie pieniężnej można dokonać biorąc za podstawę rzeczy, które można było nabyć za darowane kwoty.
Ponadto zgodnie z art. 1043 KC przepisy o zaliczeniu darowizn na schedę spadkową stosuje się odpowiednio do poniesionych przez spadkodawcę na rzecz zstępnego kosztów wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku. W doktrynie wskazuje się, że miara kosztów wychowania i wykształcenia musi być ustalana indywidualnie, przy uwzględnieniu całokształtu sytuacji majątkowej i osobistej członków danej rodziny. Przyjmuje się, że koszty, o których tu mowa „przekraczać będą przeciętną miarę przede wszystkim wówczas, gdy wysoki poziom wykształcenia i wychowania jednego z dzieci osiągnięty zostaje kosztem pozostałych (E. Skowrońska-Bocian, w: Komentarz do KC, Ks. IV, 2007, s. 170).
Co do żądania waloryzacji darowizn, należało mieć na względzie, że w przypadku, gdy przedmiotem darowizny jest suma pieniężna zasadniczo dokonuje się jej doliczenia do spadku według wartości nominalnej. Jednakże, gdy pomiędzy dokonaniem darowizny, a zaliczeniem jej na schedę spadkową upłynął znaczny czas takie postępowanie może być krzywdzące dla zobowiązanego do spłat z tytułu działu spadku. Ustalenie realnej wartości przedmiotu darowizny służyć ma bowiem sprawiedliwemu rozłożeniu ciężaru wynikającego z obowiązku dokonania spłat jednej strony i korzyści uzyskiwanej przez uprawnionego w wyniku darowizny, z drugiej strony.
Wartość darowizn ustala się na według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili działu spadku (art. 1042 § 3 KC). Przy ewentualnej waloryzacji darowizn nie powinno brać się pod uwagę wyłącznie przesłanek z art. 3581§ 3 KC W przypadku darowizn chodzi bardziej o urealnienie świadczenia w sposób taki, aby nikt nie został pokrzywdzony.
Przypomnienia wymaga, iż wobec ogólnej reguły rozkładu ciężaru dowodu, wyrażonej w art. 6 KC ciężar udowodnienia faktu darowizny obciąża spadkobiercę, który domaga się jej zaliczenia na schedę spadkową. Natomiast na spadkobiercy, który otrzymał przedmiot darowizny, ale twierdzi, że nie podlega ona zaliczeniu, spoczywa ciężar udowodnienia, iż darowizna została dokonana ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Stan faktyczny, w tym skład spadku po H. W., Sąd ustalił na podstawie wniosków i zeznań stron, które były zgodne. Na podstawie dokumentów przedłożonych przez M. D. i dokumentów urzędowych w postaci odpisów z ksiąg wieczystych, wypisów z rejestru gruntów, informacji z banków i instytucji finansowych Sąd ustalił skład majątku spadkowego i rodzaj darowizn podlegających zaliczeniu na schedę spadkową. Wszystkie te dowody powołane wyżej były niesporne i nie kwestionowane przez strony.
Wartość majątku spadkowego i wartość darowizn podlegających zaliczeniu na schedę spadkową, które to wartości pierwotnie były sporne między stronami, Sąd ustalił na podstawie opinii biegłej z zakresu wyceny nieruchomości M. J.. Biegła posiada kompetencje i odpowiednią wiedzę do wyceny nieruchomości na lokalnym rynku. Sąd w pełni uwzględnił opinię biegłej uznając, że została ona sporządzona zgodnie z postanowieniem Sądu: wartość majątku spadkowego została ustalona według stanu na dzień otwarcia spadku i według aktualnej wartości rynkowej a wartość darowizn według stanu na dzień dokonania darowizn i według aktualnej wartości rynkowej nieruchomości. Opinia jest obszerna i wyczerpująca, logiczna i należycie uzasadniona. Biegła w sposób staranny opisała poszczególne nieruchomości i sposób ustalenia ich wartości. Szczegółowo wskazała podstawę ustalenia cen. Strony ostatecznie nie kwestionowały opinii biegłej co oznacza, że również dla stron postępowania opinia biegłej nie budzi wątpliwości co do zgodności z prawem, zasadami logiki, wiedzy powszechnej i jest przekonująca.
W konsekwencji skład spadku i wartość spadku po zmarłej H. W. były niesporne między stronami. Strony zgodnie postanowiły, że dział spadku ograniczają do nieruchomości oraz środków finansowych zdeponowanych na rachunkach bankowych i w funduszach inwestycyjnych. Strony zgodnie zrezygnowały z działu ruchomości pozostawionych przez spadkodawczynię ustalając, że przejmuje je uczestniczka M. D., w której posiadaniu znajdują się ruchomości bez obowiązku spłaty wnioskodawczyni i uczestników postępowania. Łączna wartość spadku została ustalona na kwotę 911.227,33 zł.
Wnioskodawczyni i uczestnik J. K. wnieśli o zaliczenie na poczet schedy spadkowej wartości darowizn dokonanych przez matkę na rzecz uczestniczki M. D..
Spadkodawczyni H. W. za życia dokonała darowizn na rzecz córki M. D.. W dniu 9 stycznia darowała córce prawo własności niezabudowanych działek gruntu nr (…) o wartości 343.300 zł oraz prawo własności działki gruntu nr (…) zabudowanej budynkiem mieszkalnym o wartości 171.600 zł położonych w K. przy ul. (…) dla których Sąd Rejonowy w K.prowadził księgę wieczystą KW nr (…). Z umowy darowizny nie wynika by została ona dokonana ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia na schedę spadkową. Okoliczności tej uczestniczka M. D. też nie wykazała a nawet nie podejmowała próby wykazania.
Zgodnie z art. 1042 § 2 KC Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili działu spadku. Uwzględniając nie kwestionowaną opinię biegłej Sąd ustalił, że łączna wartość darowizny otrzymanej przez M. D. według stanu z jej dokonania i aktualnej wartości rynkowej wynosi kwotę 514.900 zł: niezabudowanych działek gruntu nr (…) – 343.300 zł oraz działki gruntu nr (…) zabudowanej budynkiem mieszkalnym – 171.600 zł. Wartość tej darowizny Sąd doliczył do schedy spadkowej.
Stosownie do art. 1042 § 1 KC Zaliczenie na schedę spadkową przeprowadza się w ten sposób, że wartość darowizn … podlegających zaliczeniu dolicza się do spadku lub do części spadku, która ulega podziałowi między spadkobierców obowiązanych wzajemnie do zaliczenia, po czym oblicza się schedę spadkową każdego z tych spadkobierców, a następnie każdemu z nich zalicza się na poczet jego schedy wartość darowizny lub zapisu windykacyjnego podlegającej zaliczeniu. W ten sposób wartość schedy spadkowej po H. W. Sąd ustalił na kwotę 1.426.127,33 zł (911.227,33 zł + 514.900 zł). Ponieważ i wnioskodawczyni i uczestnicy nabyli spadek po 1/3 części, udział spadkowy każdego ze spadkobierców powinien wynosić 475.375,78 zł. Wartość darowizny, którą otrzymała M. D. (514.900 zł) przewyższa wartość jej udziału w spadku. W myśl art. 1040 KC Jeżeli wartość darowizny … podlegających zaliczeniu przewyższa wartość schedy spadkowej, spadkobierca nie jest obowiązany do zwrotu nadwyżki. W wypadku takim nie uwzględnia się przy dziale spadku ani darowizny…, ani spadkobiercy zobowiązanego do ich zaliczenia.
Uwzględniając powyższe Sąd ustalił, że przedmiotem działu spadku podlegającego podziałowi jest majątek wartości 911.227,33 zł i po pominięciu w podziale uczestniczki M. D., udział należny wnioskodawczyni i uczestnikowi J. K. wynosi po 455.613,66 zł (911,227,33 zł : 2).
Sposób działu spadku był niesporny między stronami. Strony zgodnie wniosły o dokonanie fizycznego podziału majątku spadkowego.
Uczestniczka M. D. wniosła o przyznanie jej udziału w wysokości ¾ części w prawie własności zabudowanej działki gruntu nr (…) opisanej w pkt I.1 postanowienia o łącznej wartości 416.400 zł ze spłatą wnioskodawczyni i uczestnika J. K..
Wnioskodawczyni M. W. wniosła o przyznanie jej prawa własności działek gruntu nr (…) opisanych w pkt I.2 postanowienia oraz udziału w wysokości ½ części w prawie własności działki gruntu nr (…) opisanej w pkt I.5 postanowienia o łącznej wartości 161.750 zł a także ½ części środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych i w (…) o łącznej wartości 103.327,33 zł.
Uczestnik J. K. wniósł o przyznanie prawa własności działek gruntu nr (…) opisanych w pkt I.3 i I.4 postanowienia oraz udział w wysokości ½ części w prawie własności działki gruntu nr (…) opisanej w pkt I.5 postanowienia o łącznej wartości 229.750 zł a także ½ części środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych i w (…) o łącznej wartości 103.327,33 zł.
Wnioskodawczyni i uczestnik żądali zasądzenia kwot wyrównujących ich udziały w spadku.
Zgodnie z art. 622 § 2 KPC zgodny wniosek działu spadku jest wiążący dla Sądu jeżeli nie sprzeciwia się prawu, zasadom współżycia społecznego i nie narusza w sposób rażący interesu uprawnionych osób.
Ponieważ zgłoszone zgodne wnioski nie naruszały kryterium dopuszczalności działu spadku, Sąd na podstawie art. 688 KPC w zw. z art. 622 § 2 KPC i w zw. z art. 211 KC dokonał działu zgodnie z wnioskami stron.
W ten sposób M. D. otrzymała spadek wartości 416.400 zł ponad należy jej udział w spadku.
Wnioskodawczyni M. W. otrzymała spadek wartości 213.413,66 zł (161.750 zł + 51.663,66 zł).
Uczestnik J. K. otrzymał spadek wartości 281.413,66 zł (229.750 + 51.663,66 zł).
Z uwagi na to, że wnioskodawczyni M. W. i uczestnik J. K. otrzymali w wyniku działu spadku w naturze, spadek o wartości niższej niż należny, Sąd stosownie do art. 688 KPC w zw. z art. 212 § 1 i 3 KC zasądził od M. D. na ich rzecz dopłaty pieniężne celem wyrównania udziałów w spadku.
Na rzecz wnioskodawczyni Sąd zasądził kwotę 242.200 zł płatną w terminie jednego roku od dnia uprawomocnienia się postanowienia z ustawowymi odsetkami za opóźnienie poczynając od następnego dnia po terminie płatności do dnia zapłaty.
Na rzecz uczestnika J. K. Sąd zasądził kwotę 174.200 zł płatną w terminie dwóch lat od dnia uprawomocnienia się postanowienia z ustawowymi odsetkami za opóźnienie poczynając od następnego dnia po terminie płatności do dnia zapłaty. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 30 grudnia 2020 r. I Ns 493/18
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
