W systemie prawa polskiego instytucja zachowku została ukształtowana jako wierzytelność. W przepisie art. 991 § 1 KC ustawodawca wskazał krąg osób uprawnionych do zachowku (zstępni, małżonek, rodzice spadkodawcy) w określonej wysokości, stanowiącej część wartości udziału spadkowego (dwie trzecie jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, w pozostałych przypadkach – połowa), który danym osobom przypadł by przy dziedziczeniu ustawowym. Zgodnie zaś z przepisem art. 991 § 2 KC, osobom tym przyznano – jeśli nie otrzymały należnego im zachowku (w postaci darowizny, powołania do spadku lub zapisu) – roszczenie przeciwko spadkobiercy o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Powyższa reguła wynika wprost z brzmienia przepisu art. 991 § 1 KC Przepis ten należy rozumieć w ten sposób, że wskazane osoby stają się uprawnionymi do zachowku wówczas, gdy w danej, konkretnej sytuacji i układzie rodzinnym istniejącym w chwili otwarcia spadku dziedziczyliby z ustawy.
Roszczenie o zachowek (o zapłatę sumy niezbędnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia) przysługuje uprawnionemu, jeżeli nie otrzymał on równowartości należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź też w postaci zapisu. Prawa osoby uprawnionej do zachowku mogą się zaktualizować wówczas, gdy spadkodawca:
– powołał inną osobę jako spadkobiercę testamentowego, uprawnionemu zaś nie przekazał odpowiedniej części majątku w drodze darowizny lub zapisu,
– nie rozrządził wprawdzie swym majątkiem przez testament, wobec czego uprawniony dziedziczy w drodze ustawy, jednak spadkodawca poczynił darowizny z uszczerbkiem dla uprawnionego.
Uprawniony do zachowku może wystąpić ze stosownym roszczeniem:
– w pierwszej kolejności przeciwko spadkobiercy testamentowemu lub spadkobiercy ustawowemu (w sytuacji, gdy dochodzi do dziedziczenia ustawowego może się bowiem zdarzyć, że z uwagi na poczynione przez spadkodawcę darowizny po ich doliczeniu do substratu zachowku okazuje się, iż spadkobiercy ustawowemu uprawnionemu do zachowku przypada ze spadku mniej, niż wynosi jego własny zachowek; w takim przypadku uprawniony mógłby kierować swoje roszczenie bądź to do współspadkobierców ustawowych, którzy otrzymali darowiznę zaliczoną do spadku, bądź też do współspadkobierców, którzy takiej darowizny co prawda nie otrzymali, ale sami nie są uprawnieni do zachowku);
– w drugiej kolejności – jeśli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny należnego mu zachowku – przeciwko osobie obdarowanej przez spadkodawcę darowizną doliczoną do spadku przy obliczaniu zachowku (art. 1000 KC).
W myśl przepisu art. 1008 KC spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku: wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego; dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci; uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Spadkodawca, formułując rozrządzenie o wydziedziczeniu, nie musi posługiwać się przy tym terminologią ustawową, musi jednak wyraźnie wyjawić swój zamiar pozbawienia prawa do zachowku określonej osoby oraz wskazać przyczynę takiego rozrządzenia.
Wskazanie zaś w testamencie przyczyny wydziedziczenia nie zawsze przesądza o skuteczności wydziedziczenia – dla skuteczności tego rozrządzenia testamentowego niezbędne jest, by dana przyczyna istniała w rzeczywistości, zaś spadkobierca bezpodstawnie wydziedziczony może dochodzić zachowku, powołując się na bezzasadność wydziedziczenia. W konsekwencji spadkobierca pozwany w sprawie o zachowek ma zatem obowiązek udowodnienia, że rzeczywiście zaistniały okoliczności wskazane przez spadkodawcę w testamencie (tak SA w Warszawie w wyroku z dnia 13 listopada 2013 roku, VI ACa 578/13).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Pozwem skierowanym przeciwko P. K. (1), S. K. (1) wniósł o zasądzenie od pozwanego na jego rzecz kwoty 81.250,00 złotych tytułem zachowku z odsetkami ustawowymi do dnia zapłaty oraz o zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kosztów procesu według norm przepisanych. W uzasadnieniu powód wskazał, że jest synem spadkodawcy M. K. uprawnionym do zachowku. Pozwany zaś odziedziczył spadek po M. K. na mocy testamentu. Powód co prawda został w testamencie wydziedziczony, ale podana przyczyna wydziedziczenia, czyli długotrwałe niedopełnienie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych, nie jest zgodna z rzeczywistością.
W odpowiedzi na pozew pozwany wniósł o oddalenie powództwa w całości oraz zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów procesu wraz z kosztami zastępstwa adwokackiego według norm przepisanych oraz kwotą 17 złotych tytułem opłaty skarbowej od pełnomocnictwa. W uzasadnieniu pozwany wskazał, że powód został pozbawiony zachowku na podstawie art. 1008 pkt 3 KC, a przyczyna wydziedziczenia wynika z testamentu, przy czym jest ona przyczyną prawdziwą i konkretną.
W stanie faktycznym niniejszej sprawy, uprawnionymi do zachowku po M. K. była czwórka jego dzieci – S. K. (1), W. K. (1), K. S. oraz P. K. (1). W myśl bowiem przepisu art. 931 § 1 zd. 1 KC, w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Zmarły pozostawił po sobie czworo dzieci, nie był jednocześnie żonaty. Wobec konkluzji, że powodowie należą do osób uprawnionych do zachowku po ojcu, należało dokonać analizy, czy przysługuje im wobec pozwanego roszczenie o zachowek.
W niniejszym postępowaniu powodowie – będący uprawnionymi do zachowku spadkobiercami ustawowymi, skierowali roszczenie o zachowek przeciwko pozwanemu, który jest spadkobiercą testamentowym oraz osobą uprawnioną do zachowku po spadkodawcy. Jednocześnie w testamencie spadkodawca zawarł postanowienie o wydziedziczeniu powodów.
M. K., jako przyczynę wydziedziczenia powodów, wskazał na uporczywe nie dopełnianie przez niech względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych, które miało przejawiać się brakiem zainteresowania dzieci stanem zdrowia ojca przez około 20 lat, zaniechaniem odwiedzania ojca i nieutrzymywaniem z nim kontaktów. W ocenie Sądu powyższe okoliczności, wskazane w testamencie jako przyczyna wydziedziczenia – nie miały miejsca.
Skoro bowiem wspólnota rodzinna de facto nie istniała, to nie mogła zostać zerwana z przyczyny obciążających pozwanych. Co prawda bowiem w istocie te nikłe więzi rodzinne pomiędzy zmarłym a powodami zostały zerwane i brak było jakichkolwiek kontaktów między nimi (lub kontakty te były sporadyczne), to jednak nie sposób uznać, by stało się tak w wyniku postawy i działań dzieci spadkodawcy. Jak wynika z ustaleń Sądu, to M. K. porzucił rodzinę, kiedy dzieci były małe, nie wykazywał zainteresowania dziećmi, nie łożył na ich utrzymanie, nie opiekował się nimi i nie wykazywał jakiejkolwiek woli nawiązania kontaktu z powodami. Innymi słowy to zachowanie spadkodawcy spowodowało, że relacje łączące go z dziećmi zostały zaburzone i kontakty zerwane. W tej sytuacji nie można czynić powodom zarzutu, że kontaktów z ojcem nie utrzymywali i nie interesowali się jego stanem zdrowia (por. wyrok SA w Warszawie z dnia 24 listopada 2011 roku, I ACa 524/11, Apel. – W-wa 2012/1/5). Wobec powyższego Sąd uznał, że rozrządzenie testamentowe, w którym spadkodawca wydziedziczył powodów, jest nieskuteczne.
W skład spadku po M. K. wchodziła nieruchomość o wartości 475.000 złotych. Skład spadku ani jego wartość nie została zakwestionowana przez pozwanego, w szczególności nie zgłaszał on zastrzeżeń do sporządzonej w toku postępowania opinii biegłego do spraw wyceny nieruchomości, nie zgłaszał również wniosków dowodowych w tym zakresie.
Mając na uwadze powyższe Sąd ustalił wysokość zachowku – na zasadzie art. 991 § 1 KC – jako iloczyn połowy udziału przypadającej każdemu ze zstępnych części spadku (1/4) i czystej wartości spadku (475.000 złotych). Otrzymana wartość – 59.375 złotych – stanowi zachowek należny każdemu z uprawnionych. Z tej przyczyny Sąd zasądził od pozwanego na rzecz każdego z powodów kwotę po 59.375 złotych. Wyrok Sądu Okręgowego – II Wydział Cywilny z dnia 30 lipca 2014 r. II C 83/13
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
