Jak wynika z treści przepisu art. 924 KC, że spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy, wówczas też prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi IV kodeksu cywilnego (tj. art. 922 § 1 i nast. KC). Spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku (art. 925 KC), natomiast powołanie do spadku może wynikać z ustawy albo z testamentu (art. 926 § 1 KC).
Zgodnie z art. 670 KPC w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd bada z urzędu, kto jest spadkobiercą, a w szczególności bada, czy spadkobierca pozostawił testament. Tym samym, sąd spadku wyjaśnia z urzędu, kto i z jakiego tytułu jest spadkobiercą, a w orzeczeniu wymienia poza spadkodawcą wszystkich spadkobierców oraz ich udziały.
Stosownie do treści art. 926 § 1 KC, powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. W świetle § 2 powołanego przepisu, dziedziczenie ustawowe, co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo, gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. Natomiast, z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, dziedziczenie ustawowe, co do części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo, gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą (§ 3 art. 926 KC). Przepisy kodeksu cywilnego regulujące kwestie dziedziczenia dają, zatem prymat woli spadkodawcy wyrażonej w testamencie.
Testament jest czynnością prawną jednostronną, osobistą, nie skierowaną do adresata, na wypadek śmierci (mortis causa), odwołalną oraz sformalizowaną do tego stopnia, iż sporządzenie go z naruszeniem przepisów o formie testamentu, skutkuje jego bezwzględną nieważnością (art. 941 KC, art. 944 § 2 KC, art. 958 KC) Mianem testamentu określa się także dokument zawierający oświadczenie woli testatora.
Sporządzenie testamentu wymaga dla swej ważności zachowania jednej z form testamentu przewidzianej w kodeksie cywilnym. Kodeks cywilny dzieli testamenty na zwykłe oraz szczególne. Do testamentów zwykłych zalicza między innymi testament własnoręczny (holograficzny art. 949 § 1 KC) oraz testament sporządzony w formie aktu notarialnego (art. 950 KC), który dla swej ważności musi spełniać wymogi stawiane aktowi notarialnemu przez ustawę z dnia 14 lutego 1991 roku Prawo o notariacie (Dz.U. z 2002 r. Nr 42, poz. 369 ze zmn.). Zgodnie z art. 92 § 1 tej ustawy, akt notarialny powinien zawierać: dzień, miesiąc i rok sporządzenia aktu, miejsce sporządzenia aktu, imię, nazwisko i siedzibę kancelarii notariusza, imiona, nazwiska, imiona rodziców i miejsce zamieszkania osób fizycznych, oświadczenia stron, z powołaniem się w razie potrzeby na okazane przy akcie dokumenty, stwierdzenie, na żądanie stron, faktów i istotnych okoliczności, które zaszły przy spisywaniu aktu, stwierdzenie, że akt został odczytany, przyjęty i podpisany, podpisy biorących udział w akcie, podpis notariusza.
Spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia (art. 943 KC). Odwołanie może nastąpić w sposób wyraźny bądź dorozumiany. Stosownie do treści art. 946 KC, spadkodawca może odwołać testament w ten sposób, że sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień. W przypadku, gdy spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu (art. 947 KC).
Wyraźne lub dorozumiane odwołanie wcześniejszego testamentu w całości lub w części nastąpi jedynie wówczas, gdy późniejszy testament jest ważny. Nieważność testamentu sporządzonego później, z jakichkolwiek przyczyn, oznacza iż nie wywrze on żadnych skutków prawnych, a zatem nie odwoła także testamentu wcześniejszego (tak również Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 22 stycznia 1974 roku, III CRN 326/73, OSNCP 1974, nr 1, poz. 199, Elżbieta Skowrońska-Bocian „Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki.” Warszawa 2002 rok).
Jak wynika z art. 1012 KC, spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić. Stosownie do art. 1015 § 1 KC, oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Z kolei, zgodnie z § 2 art. 1015 KC, w brzmieniu obowiązującym w chwili śmierci spadkodawcy, brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Jednakże, gdy spadkobiercą jest osoba nie mająca pełnej zdolności do czynności prawnych albo osoba, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osoba prawna, brak oświadczenia spadkobiercy w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
W świetle art. 945 § 1 KC, testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony: w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści, pod wpływem groźby. Na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku (§ 2 art. 945 KC).
Oświadczenie woli jest świadome, jeżeli w czasie sporządzania testamentu nie występowały zaburzenia świadomości, a testator jasno zadaje sobie sprawę, że sporządza testament określonej treści. Natomiast, oświadczenie woli jest swobodne, jeżeli spadkodawca nie pozostaje pod dominującym wpływem czyjejkolwiek sugestii i zachowuje wewnętrzne poczucie swobody postępowania, gdy zarówno sam proces decyzyjny, jak i uzewnętrznienie woli nie były zakłócone przez destrukcyjne czynniki wynikające z aktualnych właściwości psychiki lub procesu myślowego w sposób wyłączający autonomiczne działanie. Wyłącznie swobody oznacza całkowite zniesienie zdolności wyboru między taką lub inna decyzją. Źródło zakłóceń tkwić musi wewnątrz składającego oświadczenie, a nie w sytuacji zewnętrznej, w jakiej się znalazł (tak też Stanisław Rudnicki „Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 1998 rok; Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 15 stycznia 1992 roku, I ACr 516/91, OSA 1993, z. 9, poz. 62).
W doktrynie i orzecznictwie podkreśla się, iż niedopuszczalny jest automatyzm w przyjmowaniu, że osoba, która cierpi na chorobę psychiczną, czy u której występowały zaburzenia psychiczne nie posiadała zdolności testowania. W takim wypadku konieczne jest przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego czy w chwili sporządzenia testamentu spadkodawca posiadał zdolności świadomego i swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli. Judykatura dopuszcza przy tym, w wypadkach, gdy biegły nie jest w stanie jednoznacznie określić, czy spadkodawca w chwili sporządzenia testamentu miał możliwość świadomego i swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli, aby Sąd oparł swe rozstrzygnięcia na opinii wskazującej, jaki jest stopień prawdopodobieństwa, iż spadkodawca posiadał zdolność testowania (tak również Elżbieta Skowrońska-Bocian „Kodeks cywilny. Komentarz. Księga IV Spadki” Warszawa 2002 rok, Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 30 kwietnia 1976 roku, III CRN 25/76, OSP 1977 rok, nr 4, poz. 78, Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23 lipca 1982 roku, III CRN 159/82, OSNC 1983, nr 4, poz. 57).
Stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli może być rozumiany tylko, jako stan, w którym możliwość wolnego wyboru jest całkowicie wyłączona. Sugestia osób trzecich nie wyłącza swobody powzięcia decyzji (tak również Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 21 kwietnia 2004 roku, III CK 523/02).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Wnioskodawca T. G. (1) i Z. G. wnieśli o stwierdzenie, że spadek po T. G. (2) zmarłym w dniu 28 kwietnia 2016 roku w B. i tam ostatnio stale zamieszkałym na podstawie ustawy nabyli jego babka A. S. w ¼ części oraz wujkowie Z. G., T. G. (1) i S. D. po ¼ części każdy z nich. Uczestnik postępowania P. B. wskazał, że spadkodawca sporządził testament notarialny mocą, którego do całego spadku powołał jego. Wnioskodawcy zakwestionowali ważność i skuteczność testamentu notarialnego przedstawionego przez uczestnika. Wskazali, że T. G. (2) w dniu sporządzania testamentu była osobą, która posiadała ograniczoną zdolność podejmowania decyzji, bowiem od ponad wielu lat chorował na chorobę alkoholową.
W sporządzonej na podstawie akt opinii biegli sądowi Stanisław K. i W. K. jak i słuchani na rozprawie jasno stwierdzili, iż spadkodawca T. G. (2) już przed datą sporządzenia testamentu, podejmował czynności urzędowe miedzy jednym a drugim pobytem w ośrodkach. Jednakże podejmowane przez niego czynności nie były jednak wykonywane w pełnej świadomości z uwagi na uzależnienie i zmiany organiczne w ośrodkowym układzie nerwowym. Był upośledzony umysłowo i intelektualnie. Spadkodawca był pod opieka Poradni P. – Pedagogicznej od 1991 r. Nadużywał alkoholu od 16 roku życia. Stwierdzono u niego niedorozwój umysłowy w stopniu lekkim w 2004 r. Następnie zdiagnozowano u niego 2010 r. zespół uzależnieni od alkoholu – psychozę alkoholowa oraz alkoholowe uszkodzenie wątroby. W 2015 r. spadkodawca znajdował się w ostatniej fazie choroby alkoholowej z cechami psychodegradacji alkoholowej – wyniszczenie organizmu, zanik motywacji do działania, zubożenie zainteresowań, bezradność, picie alkoholu głownie denaturatu. W okresie spisywania testamentu – 2 czerwca 2015 r. spadkodawca nie był w stanie w sposób w pełni świadomy i swobodny podejmować decyzji i wyrażać swoją wolę. Nie był w pełni świadomy tego co czyni. Mógł coś robić pod czyimś naciskiem. Takie osoby są najczęściej skłonne do manipulacji ze strony innych osób, zwłaszcza jak są na głodzie alkoholowym.
Orzeczeniem orzecznika ZUS został uznanym za całkowicie niezdolnego do pracy. Osobom z upośledzeniem często tłumaczy się jakie mają złożyć dokumenty np. do ZUS i oni składają takie dokumenty. Są w stanie wykonać takie proste czynności. Jak wskazali biegli w przypadku sporządzenia testamentu notarialnego mogłaby wystąpić trudność i druga osoba musiałby mu w tym pomóc. Chęć sporządzenia testamentu zdaniem biegłych sądowych musiała się odbyć przy pomocy innej osoby, ponieważ spadkodawca sam nie mógł podjąć takiej decyzji. Wnioski te korelują z zeznaniem uczestnika P. B. który zeznał, że to on zainicjował poszukiwanie notariusza w internecie (k 219). Spadkodawca przy pomocy innej osoby był w stanie zrealizować pewne czynności. Powyższe – w ocenie biegłych – wskazuje na fakt, iż już w dacie sporządzenia testamentu, a więc w dniu 2 czerwca 2015 r. spadkodawca nie był w stanie świadomie i swobodnie sporządzić testamentu, albowiem miał ograniczoną zdolność do swobodnego podejmowania decyzji i wyrażenia woli, znajdował się w ostatniej fazie choroby alkoholowej. Również biegła sądowa z zakresu psychiatrii i uzależnień alkoholowych M. S. w swojej opinii z dnia 28 czerwca 2019 r. jasno wskazała, że spadkodawca był w stanie wyłączjącym swobodne i świadome podjęcie decyzji i wyrażenie woli w dacie sporządzenia testamentu.
Opinia biegłych z zakresu psychologii i psychiatrii (główna, jak i uzupełniająca) zostały przez nich wyczerpująco umotywowane i nie budzą jakichkolwiek wątpliwości Sądu Rejonowego. Są one rzetelne, profesjonalne, a wnioski z nich płynące są logiczne i rzeczowe, poparte obszernymi uzasadnieniami. Biegłe są specjalistami w swoich dziedzinach, dysponującymi niezbędną wiedzą fachową i długoletnim doświadczeniem zawodowym i Sąd uznał, że nie miał podstaw, by tę opinie kwestionować. Ponadto zostały one sporządzone wyczerpująco i przejrzyście, zgodnie z przyjętymi standardami.
Przedstawiona w niniejszym postępowaniu opinia stanowiła dla Sądu Rejonowego pełnowartościowy materiał dowodowy, który w połączeniu z innymi przeprowadzonymi dowodami (dokumentacja medyczna, zeznania świadków) pozwolił na przyjęcie wniosku, że testament notarialny z dnia 2 czerwca 2015 roku jest nieważny, gdyż został sporządzony gdy spadkodawca znajdował się w stanie wyłączającym świadome i swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli, spadkodawca przejawiał cechy psychodegradacji, jego wola była zdominowana przez głód alkoholowy, domagającej się natychmiastowej redukcji. Przez co był podatny na wpływ sytuacji, sugestii, manipulacji i uzależnienia od innych osób.
Spadkodawca T. G. (2) w chwili śmierci był kawalerem oraz nie pozostawił dzieci, jego rodzice zmarli przed nim jak również jego dziadkowie ojczyści i dziadek macierzysty. Mając powyższe na uwadze Sąd stwierdził, że spadek po T. G. (2) (synu J. i K.), zmarłym dnia 28 kwietnia 2016 r. w B., ostatnio stale zamieszkałym w B., na podstawie ustawy nabyli babcia A. S. zd. M. (córka A. i F. zd. G.), zmarła dnia 18 lipca 2018 r., wujek T. G. (1) (syn W. i W.), wujek Z. G. (syn W. i W.), wujek S. D. (syn S. i A.), po ¼ (jedna czwarta) części każda z tych osób, z tym że nabycie spadku nastąpiło z dobrodziejstwem inwentarza. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 13 października 2020 r. I Ns 653/18
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.