Zgodnie z art. 670 KPC Sąd spadku z urzędu bada, kto jest spadkobiercą. W szczególności ustala, czy spadkodawca nie pozostawił testamentu. Sąd stwierdzi nabycie spadku przez spadkobierców, choćby były nimi inne osoby niż te, które wskazali uczestnicy. W postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku sąd wymienia spadkodawcę oraz wszystkich spadkobierców, którym spadek przypadł, jak również wysokość ich udziałów (art. 677 § 1 KPC).
Zgodnie z art. 926 § 1 KC powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy w ważnym testamencie albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. W § 2 tego przepisu wyrażono generalną zasadę, że powołanie do dziedziczenia z testamentu ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym. Zasada ta zabezpiecza pełną realizację swobody w dysponowaniu majątkiem na wypadek śmierci.
Jeżeli zatem spadkodawca wyraził swoją wolę w formie testamentu i testament ten jest ważny w świetle obowiązujących przepisów, Sąd obowiązany jest stwierdzić nabycie praw do spadku stosownie do woli spadkodawcy wyrażonej w testamencie, chociażby wola spadkobierców ustawowych, będących uczestnikami postępowania spadkowego, była inna.
Testament jest jedyną czynnością prawną, która może być dokonana na wypadek śmierci (mortis causa), co oznacza, że skutki prawne związane z rozporządzeniem testamentowym powstają dopiero z chwilą śmierci testatora. Jest to czynność jednostronna, osobista, nieskierowana do żadnego adresata.
Zgodnie z art. 949 § 1 KC spadkodawca może sporządzić testament, w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. Testament przewidziany w art. 949 § 1 KC jest testamentem własnoręcznym spadkodawcy. Ustawodawca nie używa wprawdzie określenia „własnoręczny”, ale wniosek ten płynie ze sformułowania: „spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym”, zawartego w treści ww. przepisu. Testament własnoręczny należy do grupy testamentów zwykłych, co oznacza, że może być sporządzony przez każdą osobę fizyczną mającą zdolność testowania w każdym momencie. Będzie on również ważny bezterminowo i wywoła skutki mortis causa, chyba że testator za swojego życia testament ten odwoła. Jako wymogi formalne dla ważnego sporządzenia testamentu własnoręcznego ustawodawca zastrzega konieczność, by spadkodawca napisał go w całości pismem ręcznym, podpisał i opatrzył datą. Wyjątkowo jednak brak daty nie będzie pociągał za sobą nieważności testamentu (art. 949 § 2 KC).
Dla ważności testamentu własnoręcznego cała treść tego testamentu musi być zatem spisana osobiście przez testatora. W doktrynie prawa i orzecznictwie wskazuje się, iż wymaganie własnoręczności sporządzenia aktu ostatniej woli pełni wiele ważnych funkcji. Po pierwsze, utrudnia sfałszowanie testamentu (znacznie łatwiej podrobić sam podpis, niż sporządzić treść całego dokumentu). Po drugie, nadaje powagi czynności sporządzania testamentu i skłania ku gruntownemu przemyśleniu treści oświadczenia przez spadkodawcę. Po trzecie, łatwo pozwala oddzielić oświadczenie ostatniej woli od innych oświadczeń spadkodawcy (testamentem jest wyłącznie treść spisana własnoręcznie). Po czwarte, pozwala uniknąć ponoszenia kosztów związanych ze sporządzeniem aktu ostatniej woli (np. związanych z koniecznością zapłaty wynagrodzenia profesjonaliście za asystowanie przy dokonywaniu takiej czynności prawnej). Testament własnoręczny sporządza sam testator. Przy tej formie testamentu nie jest wymagana obecność świadków. Podpis spadkodawcy pod testamentem własnoręcznym musi być także postawiony przez niego odręcznie. Nie jest dopuszczalne – ani technicznie możliwe – posłużenie się tu podpisem elektronicznym. Nie ma możliwości posłużenia się inną osobą, która z upoważnienia bądź jako pełnomocnik złożyłaby podpis za spadkodawcę.
Przyjmuje się, przy tym, że nieczytelność podpisu spadkodawcy nie powinna automatycznie eliminować ważności testamentu, o tyle wprowadza element niepewności co do identyfikacji osoby testatora i autentyczności jego podpisu, który w takich sytuacjach powinien być każdorazowo weryfikowany w drodze opinii biegłego sądowego z zakresu analizy pismoporównawczej, by ocenić, czy podpis ten wykazuje cechy znamienne dla pisma testatora objętego treścią testamentu (i ewentualnie w porównaniu z innymi próbkami jego pisma, jeśli są dostępne) i czy testator stale się w taki sposób podpisywał (co wymagać będzie porównania tego podpisu z podpisami zamieszczonymi przez niego za życia na innych dokumentach). Zgodnie z etymologią słowa podpis przyjmuje się, że musi się on znajdować pod treścią oświadczenia woli testatora. Zakresem tego oświadczenia będzie więc objęte tylko to, co znajduje się nad podpisem. Sąd Najwyższy dodał jednak w tym kontekście, że wyjątkowo podpis może zostać umieszczony w innym miejscu, jeżeli jego związek z treścią tego oświadczenia będzie oczywisty (uchwała SN z 5.6.1992 r., III CZP 41/92, OSNCP 1992, Nr 9, poz. 147). Podpis na testamencie własnoręcznym dokumentuje zakończenie sporządzania testamentu (przed podpisaniem można mówić jedynie o projekcie testamentu); pozwala na identyfikację spadkodawcy jako autora testamentu; utrudnia sfałszowanie aktu ostatniej woli (ze względu na wymaganie własnoręcznego napisania takiego testamentu znaczenie tej cechy podpisu jest mniejsze); podkreśla solenny charakter testamentu jako czynności prawnej; dowodzi animus testandi spadkodawcy.
Sprawa spadkowa opracowana przez Kancelarię
W niniejszej sprawie ujawniony został jeden testament własnoręczny (holograficzny), sporządzony przez spadkodawczynię A. B. w dniu 30 lipca 2019 r. Dla uznania, że dokument ten mógł zostać uznany za testament w rozumieniu art. 941 KC koniecznym jest spełnienie ustawowych wymagań co do jego formy i treści. W pierwszej kolejności Sąd ma obowiązek ustalić, czy dokument sporządzony został w sposób określony przepisami prawa i czy jest ważny. Przedłożony Sądowi testament jest dokumentem własnoręcznym, sporządzonym zgodnie z wymaganiami art. 949 KC A. B. sporządziła go i podpisała własnoręcznie. Zasadnicza treść tego dokumentu spisana została osobiście przez spadkodawczynię, co wynika z opinii biegłego z zakresu badania pisma ręcznego.
Na ważność tego oświadczenia nie ma wpływu niewskazanie przez spadkodawczynię daty jego sporządzenia. Jak zostało wskazane powyżej zgodnie z art. 949 § 1 KC warunkiem ważności testamentu własnoręcznego jest opatrzenie go przez testatora datą. Jednocześnie jednak § 2 tego przepisu stwierdza, że brak daty nie pociąga za sobą nieważności takiego testamentu, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu lub jego treści. Brak naniesienia przez A. B. daty sporządzenia testamentu nie oznacza więc nieważności tego oświadczenia, skoro z opinii biegłego psychiatry wynika, że w chwili jego sporządzania miała ona zdolność do świadomego i swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli. Na marginesie wspomnieć należy, że z zeznań świadków E. B., K. G. i B. S. można wyprowadzić jednoznaczne wnioski co do daty sporządzenia omawianego testamentu.
Uczestnicy M. W. i Ł. W. podnosili przy tym, że zachodzą przesłanki nieważności testamentu z art. 945 § 1 pkt 1) KC, czyli sporządzenie go w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. W ich ocenie stan zdrowia A. B. czynił ją podatną na wpływ innych osób, które skłoniły ją do sporządzenia testamentu o ustalonej treści, a sama choroba nowotworowa na którą cierpiała spadkodawczyni mogła wyłączać świadome sporządzenie przedmiotowego dokumentu oraz rozpoznanie znaczenia i konsekwencji dokonanej czynności. Z zebranego materiału dowodowego nie wynika jednak, aby spadkodawczyni w chwili jego sporządzania znajdowała się w stanie opisanym w art. 945 § 1 pkt 1) KC Z zeznań świadków oraz opinii biegłego psychiatry wynika, że A. B. zdawała sobie sprawę z dokonywanej czynności prawnej, jej treści oraz znaczenia. Brak było przy tym podstaw do przyjmowania, że testament ten sporządzony został pod wpływem innych osób. Sąd ustalił bowiem, że w chwili spisywania testamentu spadkodawczyni nie rozmawiała z nikim, kto mógłby oddziaływać na jej wolę lub decyzję. Ponadto z materiału dowodowego wynika, że A. B. okazała świadkom sporządzony przez siebie testament z informacją o jego spisaniu oraz jego treści. Także z opinii biegłego psychiatry wynika, że w chwili dokonywania tej czynności testatorka nie miała zniesionej zdolności do świadomego i swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli. Tym samym omawiany testament należało uznać za ważny zarówno pod względem formy jak i pod względem materialnoprawnym (brak wad oświadczenia woli czy też zniesienia zdolności testowania).
Zgodnie z art. 959 KC spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób. Dla skuteczności ważnego testamentu konieczne jest, aby z jego treści, wynikało jednoznaczne wskazanie osoby lub osób powołanych do spadku jako spadkobierców. Tymczasem z załączonego do akt postępowania testamentu wynika, że wolą spadkodawczyni nie było powołanie żadnego, wyraźnie oznaczonego podmiotu jako spadkobiercy testamentowego. Z treści biegłego z zakresu badania pisma ręcznego wynika bowiem, iż sformułowania „tylko miastu”, „i danie wszystkiego miastu. (…) oraz „30.07. (…)” nie zostały nakreślone przez A. B.. Z pominięciem powyższych sformułować testament własnoręczny ma następującą treść: „Ja, A. B. obejmują zarząd kamienicy, domu, po śmierci mojej mamy, nie daruję budynku nikomu. Dzieci nie chcą, ojciec przy mamie się odpisał. Dlatego proszę o załatwienie mojej prośby.”.
Powyższe uwagi musiały prowadzić do wniosku, że choć testament sporządzony przez A. B. jest ważny, to nie wywołuje on skutków prawnych przewidzianych dla rozporządzenia testamentowego. Oświadczenie spadkodawczyni nie wypełnia materialnoprawnych wymogów dla skuteczności testamentu w postaci powołania do całości lub części spadku jednej lub kilku osób. Należy przy tym jeszcze raz podkreślić, że z ustaleń przyjętych przez Sąd, które opierają się na opinii biegłego z zakresu badania pisma ręcznego, wynika, że A. B. nie uczyniła zapisów wskazujących Gminę M. Ł. jako jej spadkobiercę. Naniesienia te nie zostały sporządzone przez spadkodawczynię, co musiało skutkować wyeliminowaniem ich z ustalonej treści testamentu jako niestanowiące ostatniej woli spadkodawczyni. Art. 949 § 1 KC wymaga, aby testament własnoręczny (holograficzny) napisany został przez rozporządzającego w całości pismem ręcznym. Nie stanowi testamentu własnoręcznego dokument, którego treść została spisana przez osobę trzecią i opatrzona podpisem spadkodawcy. Tak samo należy oceniać te części testamentu, które nie pochodzą bezpośrednio z ręki spadkodawcy, lecz uczynione zostały później przez inną osobę. Nie mogą one wywoływać żadnych skutków prawnych. Dlatego elementy testamentu o treści „tylko miastu”, „i danie wszystkiego miastu. (…) i „30.07. (…)”, z których wynikać miało powołanie jako jedynego spadkobiercy Gminy M. Ł. były bezskuteczne bowiem niepochodzące od spadkodawcy.
Powyższa ocena nie podważa twierdzeń świadków E. B., K. G. i B. S., z których wynika, że A. B. pragnęła uczynić swoim spadkobiercą Gminę M. Ł.. Takie twierdzenia świadków nie mogą jednak podważać faktycznej treści sporządzonego testamentu, w którym wbrew wymogom ustawy nie wskazano wyraźnie podmiotu powołanego do spadku jako spadkobiercy testamentowego. Takie postępowanie spadkodawczyni nie mogło być przy tym traktowane jako złożenie testamentu szczególnego, w postaci testamentu ustnego. Po pierwsze przedmiotowe oświadczenie nie zostało złożone równocześnie wobec trzech świadków, w myśl art. 952 § 1 KC, a ponadto nie można uznać, że A. B. nie mogła zachować zwykłej formy testamentu. Niemożność taka jest jedną z przesłanek, które warunkują dopuszczalność sporządzenia testamentu ustnego. Skoro z niewątpliwych ustaleń faktycznych w sprawie wynika, że A. B. mogła sporządzić i sporządziła własnoręczny testament pisemny, to jej późniejsze oświadczenie wobec E. B., K. G. i B. S. nie mogło zostać uznane za testament ustny. Dlatego relacjonowane przez świadków deklaracje spadkodawczyni, że chce do spadku po sobie powołać Gminę M. Ł., nie mogło wywierać żadnych skutków prawnych.
Podobnie wskazać trzeba, że zasady wykładni testamentu, o których mowa w art. 948 KC nie uprawniają do przyjmowania, że testament własnoręczny sporządzony przez A. B. zmierzał do wskazania Gminy M. Ł. jako powołanej do spadku. W pierwszej kolejności należy bowiem wykładać takie oświadczenie językowo – zgodnie z jego literalnym ujęciem, czyli tak jak zapisał je spadkodawca. Jak już przy tym wskazano wyżej, nie wynika z niego, aby wolą testatorki było powołanie Gminy jako jedynego spadkobiercy.
W ocenie Sądu nie można uzupełnić niewskazanego wyraźnie w testamencie powołania do spadku Gminy M. Ł. w oparciu o zeznania świadków E. B., K. G. i B. S.. Za niedopuszczalne należy uznać interpretowanie treści testamentu w sposób rozszerzający jego faktyczne zapisy poprzez odwołanie się do zeznań świadków, w sytuacji gdy spadkodawca miał możliwość i swobodę jednoznacznego ujęcia swojej ostatniej woli Dlatego nie można było, wobec braku wyraźnego oznaczenia Gminy M. Ł. jako spadkobiercy testamentowego dokonanego własnoręcznie przez A. B., interpretować sporządzonego przez nią oświadczenia woli w taki sposób, aby uzupełniająco w oparciu o zeznania świadków uznać Gminę M. Ł. jako powołanego spadkobiercę testamentowego.
Na koniec należy rozważyć dlaczego testament własnoręczny A. B. nie może być uznany jako testament negatywny. Istota testamentu negatywnego sprowadza się do wyłączenia w treści testamentu określonych osób od dziedziczenia ustawowego, bez równoczesnego powołania innych spadkobierców. Jak się uznaje w takim przypadku „spadkodawca rozrządza swoim majątkiem na wypadek śmierci, lecz czyni to w sposób pośredni. Skutkiem testamentu negatywnego jest z reguły dziedziczenie ustawowe majątku testatora, sporządzającego taki testament według zasad określonych w Kodeksie cywilnym (art. 931 i n.), z pominięciem jednak wyłączonego. To zaś ma znaczenie dla kwestii kolejności dziedziczenia ustawowego oraz (lub) wielkości udziałów, przypadających spadkobiercom dziedziczącym z ustawy.”
W analizowanej sprawie spadkodawczyni nie wskazała wyraźnie kogo wyłącza od dziedziczenia. W pierwszej części wskazuje, iż „nie daruję budynku nikomu”, a następnie dodaje „Dzieci nie chcą, ojciec przy mamie się odpisał”. Druga część, stanowi zdaniem Sądu ocenę spadkodawczyni w zakresie stosunku potencjalnych spadkobierców ustawowych – dzieci – do masy spadkowej. Nie można natomiast interpretować ww. zapisu jako woli wyłączenia synów i ojca od dziedziczenia. Opisane sformułowanie jest relacją domniemanej postawy potencjalnych spadkobierców odnośnie spadku nie wyraża natomiast w sposób wyraźny woli samej spadkodawczyni pozbawienia ww. osób praw do spadku. Brak jest bowiem, zdaniem Sądu wyraźnego sformułowania, wskazującego na chęć pozbawienia dzieci bądź ojca praw do spadku (chociażby poprzez użycie słów nie chcę aby określone osoby dziedziczyły po mnie) przeciwnie podkreśla chęć pozostawienia spadkobiercom ustawowym decyzji odnośnie spadku oraz nie narzuca nikomu z najbliższej rodziny roli spadkobiercy testamentowego.
Podsumowując powyższe rozważania stwierdzić należy, że testament A. B., choć ważny, to nie wywołuje przewidzianych ustawą skutków prawnych co do rozporządzenia na wypadek jej śmierci. Testament ten, jako bezskuteczny, nie mógł stanowić podstawy do ustalenia kręgu spadkobierców, skoro spadkodawczyni nikogo w takim charakterze nie powołała. Dlatego konieczne było, zgodnie z art. 926 § 2 KC, zastosowanie reguł dziedziczenia ustawowego.
Krąg spadkobierców ustawowych określają art. 931 i następne KC W pierwszej kolejności powołane z ustawy do spadku są dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Dziedziczą oni w częściach równych (art. 931 § 1 KC). A. B. w chwili śmierci była panną i pozostawiła po sobie dwoje dzieci – Ł. W. i M. W. po stronie których nie zachodziły przeszkody do dziedziczenia. Nie zrzekli się bowiem praw do spadku po niej, nie byli uznanymi niegodnymi dziedziczenia, nie odrzucili również spadku. W konsekwencji cały majątek spadkowy przypada im w częściach równych. Ponieważ w sprawie upłynął sześciomiesięczny termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku przez ustalonych spadkobierców, o którym mowa w art. 1015 § 1 KC, a wskazani wyżej spadkobiercy nie złożyli oświadczenia w tym przedmiocie, Sąd w zgodnie z art. 1015 § 2 KC ustalił, że uczestnicy postępowania Ł. W. i M. W. przyjęli spadek po A. B. przez upływ czasu z dobrodziejstwem inwentarza. Mając powyższe na uwadze Sąd uznał, iż spadek po A. B. nabyli na podstawie ustawy z dobrodziejstwem inwentarza jej dwaj synowie – Ł. i M. W. po ½ części każdy z nich. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 24 maja 2021 r. I Ns 957/19
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
