Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku deklaratywnie ustala krąg spadkobierców a więc osób lub osoby, na które przeszły wszelkie dziedziczne prawa i obowiązki, przysługujące dotychczas spadkodawcy. Stwierdzenie nabycia spadku jest – jak się przyjmuje w literaturze przedmiotu – orzeczeniem sądowym ustalającym istnienie podmiotowego prawa spadkobiercy do spadku. Należy do kategorii sądowych orzeczeń ustalających prawo lub stosunek prawny i realizujących zgodnie z jego ustawową treścią ochronę praw cywilnych. Charakteryzuje się deklaratywnością, prejudycjalnością i prewencyjnością. Realizacja tej funkcji przejawia się w ochronie prawa podmiotowego spadkobiercy do spadku. Sądowe stwierdzenie nabycia spadku chroni bezpieczeństwo obrotu w tym także interesy osób trzecich wchodzących w stosunki prawne ze spadkobiercami. Stwarza ono podstawę domniemania, że wskazana w postanowieniu osoba jest spadkobiercą. Chroni ważność czynności prawnej, przez którą osoba trzecia w dobrej wierze nabyła prawo (lub została zwolniona z obowiązku) od tego, kto został wskazany w postanowieniu stwierdzającym nabycie spadku jako spadkobierca (art. 1025, 1027 i 1028 KC).
Stwierdzenie nabycia spadku korzysta z prawomocności formalnej i materialnej, wiąże sądy i inne organy państwowe, mając w innych postępowaniach znaczenie prejudycjalne. Istnienie dwóch prawomocnych postanowień o stwierdzeniu nabycia spadku po tym samym spadkodawcy stwarza stan patologiczny. Jednakże późniejsze postanowienie godzące – z uwagi na różną jego treść – w stan prawny ukształtowany przez pierwsze z tych postanowień nie może być utrzymane. Przepis art. 679 § 1 KPC, w zdaniu złożonym typu alternatywnego, stanowi, iż dowód na okoliczność, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku nie jest spadkobiercą lub, że jej udział w spadku jest inny niż stwierdzony, może być przeprowadzony tylko w postępowaniu o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia spadku, z zachowaniem przepisów niniejszego rozdziału.
Uregulowany w art. 679 KPC tryb zmiany prawomocnego postanowienia nabycia praw do spadku jest szczególnym postępowaniem zastępującym i wyłączającym w zakresie w nim przewidzianym możliwość wznowienia postępowania na ogólnych zasadach z art. 524 KPC. Skoro w tym szczególnym trybie może dojść do zmiany pierwotnej treści postanowienia o stwierdzeniu spadku, to należy przyjąć, iż co do zasady wniosek w tym trybie może zgłosić każdy, komu przysługuje uprawnienie do wystąpienia z żądaniem o stwierdzenie nabycia spadku (por. postanowienie S.N. z 12.01.1983 r., III CRN 218/82, OSN 1983, Nr 8 poz. 124). Oznacza to że zakres pojęcia użytego w art. 1025 KC „osoby mającej interes do złożenia wniosku o stwierdzenie nabycia spadku” pokrywa się z zakresem „zainteresowanego” z art. 679 § 2 KPC, który może zgłosić wniosek o zmianę prawomocnego postanowienia w tym przedmiocie.
W doktrynie i w orzecznictwie pojęcie zainteresowanego, czy „osoby mającej interes” w kontekście obu tych przepisów interpretowane jest dosyć szeroko. Przyjmuje się, że oprócz spadkobierców zmarłego legitymacja w tym zakresie przysługuje m.in. także wierzycielowi spadku, zapisobiorcy, nabywcy spadku lub udziału w nim, kuratorowi spadku i wykonawcy testamentu. W każdym z tych przypadków uzasadnieniem dla tej legitymacji jest istnienie rzeczywistego, o charakterze obiektywnym interesu prawnego. Trzeba się jednak przeciwstawić tendencjom do przesadnego liberalizmu w tej mierze. Nie ulega wątpliwości, że ustalenie prawidłowego porządku dziedziczenia ma dwa aspekty publiczno-prawny i rodzinno-osobisty. Tego drugiego wymiaru nie wolno jest zapoznawać. Przyznanie zbyt szerokiemu kręgowi osób uprawnienia do składania wniosków o zmianę postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku pociągałoby za sobą dopuszczenie do ingerowania w układy rodzinno-osobiste i majątkowe osób trzecich – obcych, bez należytego usprawiedliwienia w kategoriach obiektywnego interesu. Takie uprawnienie procesowe służy w obecnym stanie prawnym prokuratorowi, jako strażnikowi porządku prawnego.
W postanowieniu z 13 grudnia 2012 r., IV CSK 183/12 Sąd Najwyższy wyjaśnił, że postępowanie przewidziane w art. 679 KPC nie służy i nie może być wykorzystywane, jako środek do usunięcia skutków bezczynności lub błędów uczestników postępowania spadkowego, czy też skutków ich nieznajomości prawa ani nawet błędów sądu. Chociaż jest ono postępowaniem autonomicznym, ma jednak charakter „wznowieniowy”, co uwidacznia się przede wszystkim w tym, że uczestnik postępowania spadkowego tylko wtedy może skutecznie żądać na podstawie art. 679 § 1 KPC zmiany postanowienia spadkowego, jeżeli wykaże, jak przy wznowieniu postępowania, szczególne przesłanki swojego żądania, czyli podstawę, której nie mógł powołać w poprzednim postępowaniu oraz zachowanie rocznego terminu określonego w tym przepisie. Obowiązany jest wykazać istnienie przeszkody obiektywnej, uniemożliwiającej mu powołanie w sprawie spadkowej okoliczności uzasadniającej odmienną podstawę lub porządek dziedziczenia. Te same zasady dotyczą następców prawnych uczestnika postępowania spadkowego, który nie ujawnił w postępowaniu spadkowym istnienia testamentu. W takim przypadku zarówno on, jak i jego spadkobierca, podlegają takim samym ograniczeniom i zasadom przy zgłoszeniu wniosku na podstawie art. 679 KPC Na spadkobiercę uczestnika postępowania spadkowego przechodzą bowiem także konsekwencje prawne wynikające z nieujawnienia testamentu przez uczestnika (por. też postanowienie Sądu Najwyższego z 26 stycznia 2001 r., II CKN 784/00, OSNC 2001, nr 7-8, poz. 118 i uchwałę Sądu Najwyższego z 21 marca 2001 r., III CZP 4/01, OSNC 2001, nr 10, poz. 144).
Zakreślony w art. 679 § 1 KPC roczny termin do złożenia wniosku o zmianę postanowienia stwierdzającego nabycie spadku ma charakter zawity (np. postanowienie SN z 26 stycznia 2001 r., II CKN 784/00, OSNC 2001, nr 7-8, poz. 118 i uchwała SN z 21 marca 2001 r„ III CZP 4/01, OSNC 2001, nr 10, poz. 144). Termin ten biegnie od daty, w której wnioskujący o zmianę postanowienia spadkowego uzyskał możliwość powołania podstawy uzasadniającej zmianę postanowienia, której nie mógł powołać w zakończonym prawomocnie postępowaniu.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię nr 1
M. M. (1) wniósł o zmianę postanowienia Sądu Rejonowego o stwierdzenie nabycia spadku po B. M.. W uzasadnieniu wnioskodawca wskazał, że rozprawa, na której zapadło zakwestionowane przez niego postanowienie, odbyła się bez jego udziału i jego wiedzy. Wskazał, że nie wiedział nic o rozprawie i jej wyniku do lipca X roku, kiedy to otrzymał postanowienie Sądu na piśmie. Wnioskodawca stwierdził, że gdyby został poinformowany, że sprawa sądowa ma odbyć się 27 października X roku stawiłby się na rozprawę i przedłożyłby sporządzony w X roku przez jego matkę testament.
W niniejszej spawie wniosek o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po B. S. (1) z dnia 28 października X roku, oparty był na twierdzeniu wnioskodawcy, że wnioskodawca o postępowaniu w sprawie toczącym się przed Sądem Rejonowym nie wiedział. Z akt sprawy wynika, że pomimo, iż M. M. (1) formalnie był uczestnikiem postępowania, to jednak zastępowany był przez kuratora dla nieznanego z miejsca pobytu. Wnioskodawca wskazał, że o postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku dowiedział się w lipcu X roku, po wniesieniu przez uczestniczkę postępowania E. M. wniosku o dział spadku. Wnioskodawca pismem z 9 września X roku (data wpływu do tutejszego sądu) wniósł o zamianę postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku. W toku sprawy wnioskodawca złożył do niniejszych akt testament spadkodawczyni w formie aktu notarialnego z dnia 12 września X roku, w którym to spadkodawczyni powołuje wnioskodawcę do dziedziczenia całości spadku. Uczestniczka postępowania w toku postępowania również przedłożyła testament spadkodawczyni z dnia 5 lipca X roku, w którym to uczestniczka postępowania E. M. jest powołana do dziedziczenia całości spadku.
Należy uznać, że tak określona przez wnioskodawcę podstawa wniosku miała cechy nowości i powoływana jako „nowa” okoliczność faktyczna, w której to M. M. (1) wskazał, że spadkodawczyni pozostawiła po sobie testament stanowiła faktycznie okoliczność, której wnioskodawca nie mógł powołać w uprzednim postępowaniu spadkowym, bowiem faktycznie w nim nie uczestniczył. Należy zauważyć, że uczestniczka postępowania na rozprawi wskazała, że miała wiedzę o adresie wnioskodawcy M. M. (1) w X roku, a mimo to nie poinformowała Sądu. Nie poinformowała również swojego brata – wnioskodawcy, o toczącym się postępowaniu.
Należy zatem uznać, że wnioskodawca nie posiadał obiektywnej możliwości powołania okoliczności o sporządzonym przez spadkodawczynię testamencie w uprzednio toczącym się postępowaniu.
Nie sposób przy tym zgodzić się z argumentacją uczestniczki postępowania, że wnioskodawca był formalnoprawnym uczestnikiem postępowania w sprawie, dotyczącego stwierdzenia nabycia spadku po matce wobec czego miał możliwość powoływania się na okoliczności, które obecnie stanowią podstawę do wystąpienia z wnioskiem o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku.
Podkreślenia wymaga, że wnioskodawca choć był zainteresowany wynikiem postępowania w sprawie nie z własnej winy, nie wziął w nim udziału, zatem, pomimo, że formalnie był uczestnikiem postępowania, to faktycznie jednak się nim nie stał. Skoro więc nie był on uczestnikiem w/w postępowania, nie był on także ograniczony czasowo w zakresie złożenia wniosku o zmianę postanowienia stwierdzającego nabycie spadku po matce.
Skoro zostały spełnione przesłanki warunkujące dopuszczalność zmiany prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, to Sąd winien merytorycznie rozpoznać wniosek o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku i orzec stosownie do wyniku przeprowadzonego postępowania.
W sprawie niniejszej ustalono ponad wszelką wątpliwość, że B. S. (1) sporządziła przed śmiercią dwa testamenty notarialne: w dniu 5 lipca X roku, w którym jedynym spadkobiercą ustanowiła córkę E. M. i w dniu 12 września X roku, w którym jedynym spadkobiercą ustanowiła syna M. M. (1).
Testament jest czynnością prawną służąca osobie fizycznej do uregulowania głównie swojej sytuacji majątkowej po jej śmierci. Przy wykładni testamentów zasadnicze znaczenie ma przepis art. 948 § 1 i 2 kodeksu cywilnego, zgodnie z którym testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy. Jeżeli testament może być tłumaczony rozmaicie, należy przyjąć taką wykładnię, która pozwala utrzymać rozporządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść.
Zgodnie z art. 943 KC spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia. Natomiast zgodnie z art. 946 KC odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień. B. sporządzając testament z X roku odwołała poprzedni, co wynikało z faktu, że zawartości obu testamentów nie dało się pogodzić.
Skoro zaś wnioskodawca za pomocą dokumentu w postaci testamentu w formie aktu notarialnego wykazał, że został powołany do spadku po zmarłej w X roku B. S. (1), jako jedyny spadkobierca należało wydać orzeczenie zmieniające postanowienie z dnia 28 października X roku w sprawie wydane przez Sąd Rejonowy.
Dlatego też, na podstawie wyżej powołanych przepisów, Sąd zmienił postanowienie Sądu Rejonowego wydane w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku po B. S. (1) w ten sposób, że orzekł, iż spadek po B. S. (1) z domu P., zmarłej w dniu 11 stycznia X roku w M., ostatnio stale zamieszkałej w M., na podstawie testamentu notarialnego z dnia 12 września X roku nabył syn M. M. (1). Postanowienie Sądu Rejonowego w Piszu – I Wydział Cywilny I Ns 294/20
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię nr 2
Jadwiga B. była uczestniczką postępowania o stwierdzenie nabycia spadku po Stanisławie M., zakończonego postanowieniem Sądu Rejonowego w P. z 26 września X r., sygn. akt (…), a to oznacza, że jej wniosek o zmianę tego postanowienia podlegał badaniu w świetle przesłanek ustalonych w art. 679 § 1 zdanie drugie KPC. Do zmiany postanowienia spadkowego mogło zatem doprowadzić tylko powołanie się przez skarżącą na taką nową podstawę faktyczną, która nie mogła być powołana w poprzednio toczącym się postępowaniu, a która uzasadniałby przyjęcie, że porządek dziedziczenia po spadkodawcy jest inny niż stwierdzony w postanowieniu spadkowym. Trafne jest stanowisko Sądu Okręgowego, że takiej podstawy wnioskodawczyni nie powołała, gdyż me wskazała żadnej nowej okoliczności, która nie byłaby znana w toku postępowania spadkowego i tym samym mogłaby stanowić podstawę do zmiany postanowienia spadkowego. Dokument, w którym spisano treść oświadczenia Stanisława M. złożonego na wypadek śmierci, jak i okoliczności, w których dokument ten powstał zostały ujawnione w postępowaniu spadkowym.
Składając w postępowaniu spadkowym dokument zawierający oświadczenie ostatniej woli Stanisława M. Jadwiga B. deklarowała, że dokument ten jest własnoręcznym testamentem spadkodawcy. Twierdzenie to było weryfikowane a podjęte czynności dowodowe doprowadziły do ustalenia, kto i w jakich okolicznościach spisał oświadczenie złożone przez Stanisława M. Dokonując subsumpcji ustalonych faktów pod przepisy określające zasady dziedziczenia sąd spadku rozważył nie tylko to, czy przedłożony mu dokument może być uznany za testament własnoręczny spadkodawcy, ale i to, czy okoliczności jego powstania pozwalają na przypisanie mu cech testamentu szczególnego. We wniosku o zmianę postanowienia spadkowego Jadwiga B. przytoczyła nową własną interpretację okoliczności, w jakich doszło do spisania oświadczenia ostatniej woli Stanisława M., ale nie powołała się na taką obiektywnie nową podstawę faktyczną, która by uzasadniała dokonanie zmiany postanowienia stwierdzającego nabycie spadku. Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 9 września 2011 r. I CSK 726/10
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.