Zgodnie z przepisem art. 922 § 1 KC., prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób. Prawo polskie przewiduje dwa źródła powołania do spadku: ustawę i testament (art. 926 § 1 KC.), przy czym, pomimo, iż powołany przepis w takiej kolejności wymienia źródła powołania, całokształt regulacji kodeksu wskazuje, iż bezwzględne pierwszeństwo ma dziedziczenie testamentowe. Oznacza to, że dziedziczenie ustawowe co do całości lub części spadku następuje wtedy (i tylko wtedy) gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą (art. 926 § 2 KC.).
Z art. 926 § 2 KC. można wyprowadzić wniosek, że powołanie z ustawy do spadku następuje, gdy:
- spadkodawca nie pozostawił testamentu;
- spadkodawca wprawdzie sporządził testament, lecz go skutecznie odwołał;
- testament okazał się nieważny albo bezskuteczny;
- testament nie powołuje spadkobiercy, lecz zawiera wyłącznie dyspozycje w kwestii zapisów, poleceń, wydziedziczenia albo jest tzw. testamentem negatywnym;
- żadna z osób fizycznych powołanych przez spadkobiercę nie dożyła otwarcia spadku;
- żadna z osób prawnych objętych testamentem nie istnieje w chwili otwarcia spadku;
- żadna z powołanych przez spadkodawcę osób nie chce dziedziczyć (odrzucenie spadku art. 1020 KC.) lub nie może być spadkobiercą (uznanie za niegodnego – art. 928 i nast. KC.).
Emanację powyższych regulacji materialno – prawnych stanowi nałożony na Sąd przepisami procesowymi obowiązek badania z urzędu kto jest spadkobiercą, czy spadkobierca pozostawił testament, jak również czy testament ten jest ważny.
Rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament (art. 941 KC.). Prawo polskie wyróżnia dwie kategorie testamentów: zwykłe i szczególne. Testamentami zwykłymi są testamenty: odręczne (własnoręczne, holograficzne) – art. 949 KC., notarialne art. 950 KC. i allograficzne (z udziałem świadków) – art. 951 KC.. Testamentami szczególnymi są testamenty: ustny – art. 952 KC., sporządzony na polskim statku morskim lub powietrznym – art. 953 KC. oraz wojskowy – art. 954 KC.
Testament został w prawie polskim ukształtowany jako czynność prawna o wysokim stopniu sformalizowania. Dla swojej ważności może on i jednocześnie musi zostać sporządzony w jednej z form przewidzianych prawem i z zachowaniem wszystkich wymogów ustawowych. Niezachowanie formy pociąga za sobą bezwzględną nieważność testamentu, o czym wprost stanowi przepis art. 958 KC. Przepisy regulujące formę testamentu są rozbudowane i w sposób szczegółowy określają rygory, jakim poddane jest dokonanie tej czynności. Rygory te mają charakter norm bezwzględnie obowiązujących i jako takie nie mogą być swobodnie kształtowane przez strony czynności. Okoliczności powodujące nieważność testamentu Sąd bierze pod uwagę z urzędu w każdym stanie sprawy.
Żaden przepis prawa nie ustanawia zakazu zbywania rzeczy cudzej. Zasada nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet, jeśli funkcjonuje w systemie prawnym, to jako norma niepisana, wynikająca z tradycji ducha przyjętego porządku prawnego. Nadto, zasada ta rzutuje na skutki umowy, a nie na jej ważność. W sytuacji gdy dojdzie do zawarcia umowy sprzedaży rzeczy, której zbywca nie jest wyłącznym właścicielem, istnieją przesłanki do przyjęcia jej bezskuteczności – Sąd winien ustalić, że zawarta przed podmiot nie będący wyłącznym właścicielem danej rzeczy umowy, nie wywiera skutków prawnych względem współwłaścicieli nieuczestniczących w zbyciu (była w stosunku do nich bezskuteczna). Umowa taka nie wywołuje zatem wynikających z niej skutków prawnych względem współwłaścicieli, natomiast zachowuje pełną skuteczność w stosunku do pozostałych osób (Rudnicki S., komentarz do art. 59 KC; w: Kołakowski K., komentarz do art. 405 KC; w: Bieniek G., Ciepła H., Dmowski S., Gudowski J., Kołakowski K., Sychowicz M., Wiśniewski T., Żuławska Cz.; Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom I; Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa, 2005).
W kontekście źródeł bezpodstawnego wzbogacenia charakterystyczny jest wyrok SN z dnia 17 marca 1967 r., I CR 370/66, którego teza powtórzona została następnie w uchwale SN z 2 września 1986 r., III CZP 66/86, gdzie przyjęto, że osoba pominięta wskutek zwykłej pomyłki jako spadkobierca ustawowy w postępowaniu spadkowym przeprowadzonym może dochodzić przed sądem polskim roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia przeciwko współspadkobiercom (wyrok SN z 17 marca 1967 r., I CR 370/66, OSNCP 1967, nr 12, poz. 222; uchwała SN z 2 września 1986 r., III CZP 66/86, OSNCP 1987, nr 9, poz. 132). Nadto Sąd Najwyższy w wyroku z 14 lipca 1998 r. III CKN 578/97 wyraził pogląd, że roszczenie o ochronę dziedziczenia (art. 1029 § 1 KC) nie wyłącza roszczenia rzeczywistego spadkobiercy, na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, przeciwko rzekomemu spadkobiercy o zwrot korzyści uzyskanej ze sprzedaży przedmiotów spadkowych.(OSNC 1999/3/49, OSP 1999/4/85, Biul.SN 1999/1/8, M.Prawn. 1999/3/30).
Legalna definicja bezpodstawnego wzbogacenia została wskazana w art. 405 KC Wynika z niego, że kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości. Bezpodstawne wzbogacenie jest szczególnym zdarzeniem prawnym w wyniku, którego bez podstawy prawnej powstaje nowa sytuacja, polegająca na wzroście majątku po stronie podmiotu wzbogaconego, kosztem jednoczesnego pogorszenia sytuacji majątkowej osoby zubożonej. Zarówno zubożenie, jak i wzbogacenie wywołane są tą samą przyczyną. Zubożenie i wzbogacenie łączy bowiem wspólna przyczyna, a nie związek przyczynowo – skutkowy pomiędzy nimi, ponieważ wzbogacenie nie jest przyczyną zubożenia, które nie jest jego skutkiem.
Jak więc wynika z powyższego, wzbogacenie w konsekwencji oznacza albo zwiększenie aktywów, albo zmniejszenie pasywów wzbogaconego. Innymi słowy, majątek wzbogaconego powiększa się o coś, o co nie powinien się powiększyć, albo nie pomniejsza się o coś, o co powinien się pomniejszyć. Ze zwiększeniem aktywów będziemy mieli do czynienia wówczas, gdy dojdzie do bezpośredniego przesunięcia majątkowego z majątku zubożonego do majątku wzbogaconego, ale może również polegać na uzyskaniu przez wzbogaconego takich korzyści, które powinny wejść do majątku zubożonego. W związku z powyższym wyróżnia się w doktrynie następujące przesłanki bezpodstawnego wzbogacenia: wzbogacenie, zubożenie, wspólna przyczyna wzbogacenia i zubożenia oraz brak podstawy prawnej wzbogacenia
Odpowiedzialność z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia obciąża wzbogaconego niezależnie od tego, w wyniku jakiego zdarzenia uzyskał korzyść majątkową. Może ona powstać w wyniku działania wzbogaconego, jak i nawet wbrew jego woli z jego dobrą lub złą wiarą. Może być także rezultatem czynności zubożonego, osób trzecich, a nawet sił przyrody (wyrok SN z dnia 6 grudnia 2005 r., I CK 220/05).
Zgodnie z poglądami doktryny przypadki zużycia lub utraty wzbogacenia, powodujące odpadnięcie wzbogacenia, ograniczają się tylko do tych sytuacji, kiedy nastąpiło to bezproduktywnie, bez uzyskania jakiegokolwiek ekwiwalentu, czy też innej korzyści dla majątku wzbogaconego. A korzyść ta, może wystąpić nawet w związku z uniknięciem koniecznego wydatku, który musiałby być poniesiony z majątku wzbogaconego (por. Dubis W., komentarz do art. 409 KC; w: Gniewek E., Kodeks cywilny. Komentarz; Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa, 2006). Nadto, wyzbycie się korzyści w złej wierze nie może doprowadzić do wygaśnięcia obowiązku wydania jej wartości, a powinność liczenia się z obowiązkiem zwrotu wzbogacenia istnieje we wszystkich tych przypadkach, kiedy przekonanie wzbogaconego co do prawnej podstawy jej uzyskania nie było uzasadnione w świetle obiektywnych okoliczności. Wzbogacony powinien liczyć się z obowiązkiem zwrotu korzyści również w tych przypadkach, kiedy przewidywał lub mógł przewidzieć możliwość odpowiedniego odpadnięcia podstawy prawnej świadczenia (por. Dubis W., komentarz do art. 409 KC; w: op. c/f).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powódki wnosząc o uznanie za bezskuteczną w stosunku do nich przez pozwaną A. M. umowy sprzedaży nieruchomości zabudowanej, położonej w K. przy ul. (…), na rzecz A. J. oraz A. S. małżonków W. wskazywały, że pozwana A. M. w trakcie postępowania o zmianę postanowienia spadkowego po R. M. sprzedała spadkową nieruchomość. Powinna zatem była się liczyć z możliwością zmiany postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku i powstania stanu współwłasności nieruchomości położonej w K. przy ul. (…).
Niewątpliwie A. M. na mocy pierwszego prawomocnego postanowienia spadkowego stała się jedynym spadkobiercą po zmarłym R. M.. Mogła zatem sprzedać spadkową nieruchomość. Niemniej jednak w realiach tak pierwszego postępowania spadkowego, jak i drugiego oraz okoliczności jakie towarzyszyły sporządzeniu testamentu przez R. M. powinna była się liczyć z możliwością zmiany. Już w pierwszym postępowaniu, zainicjowanym przez nią, powinna była wskazać, że spadkodawca sporządził testament (ustawowy jej obowiązek jako osoby, która przecież była we władaniu testamentu), ale go jak twierdziła, zniszczył (co w drugim postępowaniu okazało się nieprawdziwe). Powinna była również wskazać spadkobierców testamentowych, czego bezspornie nie uczyniła. I wtedy już Sąd przeprowadziłby szerokie postępowanie dowodowe i ustalałby czy faktycznie spadkodawca sporządził testament, jaka była jego ostatnia wola, czy testament jest ważny i czy został zniszczony przez spadkodawcę. Dodatkowo drugie postępowanie zostało zainicjowane przez powódki w 2007 r., a nieruchomość została sprzedana prawie po roku od wszczęcia postępowania. Niewątpliwie przez prawie rok, kiedy toczyło się postępowanie o zmianę postanowienia spadkowego, po przeprowadzeniu już części postępowania dowodowego, powinna była liczyć się z możliwością zmiany postanowienia spadkowego. Wiedziała przecież, że notatka o unieważnieniu testamentu z 19.06.2007 r. nie została nakreślona przez R. M. i sporządzona jako jego wola, gdyż to ona sama notatkę sporządziła. Wiedziała również, że testament ten sama zniszczyła oraz, że powódka P. K. po 10 dniach dzwoniła do niej z zapytaniem kiedy otwiera testament. Na to pytanie odpowiedziała, że jest za wcześnie, a otworzy go jak zechce. Okoliczności te były bezsporne.
Zdaniem Sądu te zachowania pozwanej jednoznacznie wskazują, że jedynie we własnym interesie chciała i sprzedała nieruchomość, nie licząc się z możliwością zmiany postanowienia spadkowego i powstaniu współwłasności nieruchomości spadkowej. Jej przekonanie, postawa jaką prezentowała w niniejszym postępowaniu, wskazują jedynie, że sprzedając spadkową nieruchomość w trakcie toczącego się postępowania o zmianę postanowienia spadkowego, ignoruje przepisy prawa i nie liczy się z niczym i z nikim.
Powódki zgłosiły również roszczenie o zapłatę odpowiednich kwot z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia pozwanej kosztem powódek. Roszczenie to związane było z faktem sprzedaży nieruchomości spadkowej przez pozwaną i uzyskania przez nią całej kwoty z jej sprzedaży, gdy tymczasem pozwana nabyła udział w wysokości ½ a powódki w udziałach po ¼. Pozwana A. M. wiedziała o roszczeniu powódek, gdyż w dacie sprzedaży toczyło się postępowania spadkowe. Roszczenie zatem istniało, a stało się wymagalna po prawomocności postanowienia.
Bezspornym był fakt, że pozwana A. M. otrzymała od A. i A. małżonków W. z tytułu sprzedaży nieruchomości spadkowej kwotę 550.000 zł. Jej udział w masie spadkowej wynosi 2/4., każdej z powódek po ¼. Kwota ta przez powódki nie była kwestionowana. A zatem pozwana powinna zapłacić powódkom z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia kwoty po 137.500 zł.
Pozwana A. M. powinna była się liczyć z możliwością powstania obowiązku zwrotu korzyści uzyskanej z tytułu sprzedaży nieruchomości, gdyż w trakcie trwającego prawie rok postępowania o zmianę postanowienia spadkowego(gdzie stała się jedyną spadkobierczynią, ‘’zapominając’’ o sporządzeniu przez spadkodawcę testamentu i spadkobierczyniach testamentowych) sprzedała, wchodzącą w skład spadku nieruchomość, należącą do spadkodawcy R. M.. Można zatem stwierdzić, że w dacie zawarcia umowy sprzedaży, niewątpliwie była w złej wierze.
Dodatkowo pozwana w żaden sposób nie wykazała, że zużyła już korzyść, którą otrzymała kosztem powódek i nie jest już wzbogacona. Stanowisko pozwanej, że kryzys finansowy, który spowodował utratę wszystkich jej inwestycji finansowych, może być traktowany jako przypadkowa utrata korzyści, w żaden sposób zdaniem Sądu nie może się ostać. Przedstawione przez powódkę dokumenty na kartach 67-78 nie mają zdaniem Sądu, waloru dokumentów, z których wynikałoby, że pozwana utraciła jakiekolwiek pieniądze i aby w cokolwiek zainwestowała. A zatem można uznać, że swoją część zainwestowała, a nadal jest posiadaniu korzyści, które uzyskała kosztem powódek.
Niemniej jednak należy z całą stanowczością podkreślić, że pozwana jako wzbogacona powinna liczyć się z obowiązkiem zwrotu korzyści w realiach sprawy o zmianę postanowienia spadkowego(które Sąd wskazał w niniejszym uzasadnieniu), a przy tym mogła przewidzieć możliwość odpowiedniego odpadnięcia podstawy prawnej świadczenia. Wyrok Sądu Okręgowego – I Wydział Cywilny z dnia 27 marca 2014 r. I C 236/11
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
