Według orzecznictwa, w razie złożenia oświadczenia na piśmie termin z art. 1015 § 1 KC jest zachowany, jeżeli przed jego upływem odpowiednie pismo wpłynęło do sądu lub notariusza (por. np. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego 1963 r., OSN 1964, nr 3, poz. 51). W literaturze wyrażono pogląd, że w imieniu spadkobiercy nie mającego zdolności do czynności prawnych oświadczenie składa jego przedstawiciel ustawowy. Dla przyjęcia lub odrzucenia spadku przez osobę, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych niezbędne jest oświadczenie jego przedstawiciela ustawowego złożone za zezwoleniem sądu opiekuńczego (art. 101 § 3, art. 156 i art. 178 § 2 KRO), co jednak nie dotyczy przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
Z kolei, według judykatury nabycie spadku przez osobę niemającą pełnej zdolności do czynności prawnych, a więc między innymi przez osobę małoletnią (art. 11 KC), z wyjątkiem sytuacji, gdy następuje na podstawie oświadczenia o przyjęciu spadku wprost, które wymaga zgody sądu opiekuńczego (art. 101 § 3, art. 156 i art. 178 § 2 KRO), jest zawsze bezpłatnym przysporzeniem, którego rozmiar określa ustawa (przy dziedziczeniu ustawowym) lub treść testamentu (przy dziedziczeniu testamentowym), bądź – gdy długi spadku są równe wartości stanu czynnego spadku lub go przewyższają – wprawdzie do przysporzenia nie prowadzi, ale nie powoduje żadnego uszczuplenia majątkowego (art. 1015 § 2 w związku z art. 1012 KC).
Dlatego, w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, w którym małoletnie dziecko reprezentowane jest przez jedno z rodziców będące też spadkobiercą, regułą jest, iż nie zachodzi między nimi kolizja interesów, wykluczająca, w myśl art. 98 § 3 KRO w związku z § 2 tego artykułu reprezentację dziecka przez tegoż rodzica. Jednakże, wyjątkowo taka sprzeczność może zachodzić, gdy np. rodzic reprezentujący dziecko domaga się na swoją rzecz udziału w spadku ponad wynikający z treści testamentu, albo podważa ważność testamentu sporządzonego na rzecz dziecka, gdyż wtedy działanie jego zmierza do uszczuplenia udziału w spadku przypadającego dziecku lub nawet do pozbawienia go tego udziału. Tak też działanie rodzica należy ocenić, gdy dochodzi on – obok dziecka – stwierdzenia dziedziczenia gospodarstwa rolnego wchodzącego w skład spadku na swoją rzecz, w okolicznościach nasuwających uzasadnione wątpliwości co do tego, czy spełnia warunki uprawniające go do tego dziedziczenia. W wymienionych sytuacjach kolizja interesu dziecka i rodzica sprzeciwia się reprezentowaniu dziecka przez tego rodzica. Jeżeli wówczas dziecka nie może reprezentować drugie z rodziców, powinien je reprezentować kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy (por. art. 99 KRO i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 czerwca 1996, II CRN 214/95, Prok. i Pr – wkł. 1996 r. Nr 11, s. 40 i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 czerwca 1996 r., II CRN 214/95).
Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku powinno nastąpić przed sądem (art. 1019 KC por. także art. 690 KPC). Konstrukcję uchylenia się od skutków prawnych ustawodawca rozciągnął w art. 1019 § 2 KC na wypadki, gdy spadkobierca pod wpływem błędu lub groźby nie złożył w terminie zakreślonym w art. 1015 § 1 KC żądanego oświadczenia, wobec czego nastąpiły z mocy prawa skutki prawne określone w art. 1015 § 2 KC. Wprawdzie wtedy, ściśle rzecz biorąc spadkobierca uchyla się od skutków prawnych nie swego oświadczenia, lecz swego biernego zachowania, niemniej w takim wypadku stosuje się tu te same zasady.
Przewidziany w art. 1015 § 1 KC termin jest terminem zawitym prawa materialnego. Jego początek liczony jest w odniesieniu do każdego spadkobiercy od dnia, w którym dowiedział się on z właściwego, pewnego źródła o tytule powołania. Oznacza to, że oddzielnie liczony jest jego bieg zarówno co do każdego spadkobiercy, jak i co do każdego z tytułów powołania. Przy dziedziczeniu ustawowym w razie dojścia do spadku spadkobiercy powołanego w dalszej kolejności, z uwagi na odrzucenie spadku przez wyprzedzającego go spadkobiercę, termin do złożenia oświadczenia przez spadkobiercę dochodzącego w dalszej kolejności, rozpoczyna się od dnia, w którym dowiedział się on o odrzuceniu spadku przez wyprzedzającego go spadkobiercę. Jeżeli spadkobierca nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, początkiem terminu w stosunku do niego jest dzień, w którym o tytule jego powołania dowiedział się jego przedstawiciel ustawowy.
Unormowanie w art. 1015 § 1 KC terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, jako terminu zawitego prawa materialnego oznacza, że z chwilą jego upływu wygasa uprawnienie do skorzystania z tego prawa podmiotowego, a oświadczenie złożone po upływie terminu nie wywołuje żadnych skutków prawnych. Upływ terminu uwzględniany jest z urzędu, nie ma żadnych możliwości jego przedłużenia, a w art. 1015 § 2 KC przewidziane zostały konsekwencje biernego zachowania się spadkobiercy, w postaci prostego przyjęcia spadku, zaś w odniesieniu do osoby nie mającej pełnej zdolności do czynności prawnych albo osoby, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osoby prawnej, niezłożenie oświadczenia w terminie jest jednoznaczne z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2012 r., V CSK 18/12).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Z ustaleń wynika, że termin przewidziany w art. 1015 § 1 KC dla wnioskodawcy nie mógł rozpocząć biegu od chwili śmierci spadkodawcy, lecz od chwili kiedy dowiedział się jego przedstawiciel ustawowy o odrzuceniu spadku przez ojca, co, jak wynika z ustaleń nastąpiło w dniu 15 listopada. Spadkobierca, który odrzucił spadek, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 1020 KC). Nie można więc w takim wypadku przyjmować, że przez złożenie takiego oświadczenia ojciec działa na niekorzyść małoletniego syna, skoro zstępny dochodzi wtedy do dziedziczenia, a jego interes prawny zabezpiecza wyjątek przewidziany w art. 1015 § 2 KC, tj. fikcja przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Wówczas, w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku w znaczeniu obiektywnym nie ma kolizji interesów pomiędzy ojcem, a małoletnim synem.
Skoro ojciec odrzucił spadek w dniu 15 listopada, to będąc przedstawicielem ustawowym małoletniego wówczas M. N. wiedział od tej daty, o powołaniu syna, a więc wtedy rozpoczął bieg termin dla złożenia imieniem małoletniego oświadczenia o odrzuceniu spadku, przy czym mogłoby to nastąpić tylko za zezwoleniem sądu opiekuńczego. Wiedza samego małoletniego, czy też przedstawicielki ustawowej matki R. S. nie miała znaczenia, gdyż każde z rodziców może działać samodzielnie, jako przedstawiciel ustawowy dziecka (art. 98 § 1 KRO). Wbrew podniesionemu zarzutowi, w świetle okoliczności sprawy nie była zrealizowana hipoteza normy wynikającej z art. 97 § 2 KRO tj. nie zachodziła potrzeba porozumienia się pomiędzy rodzicami w kwestii wystąpienia do sądu opiekuńczego po dniu 15 listopada, o zezwolenie na odrzucenie spadku po S. N. imieniem małoletniego wnioskodawcy.
Wnioskodawca w sprawie nie wykazał, jakoby jego matka pozostawała pod wpływem błędu, o jakim mowa w art. 1019 § 2 KC. W każdym razie Sądy meriti przyjęły, że w sprawie nie został zachowany, ani termin z art. 1015 § 1 i 2 KC, ani nie wystąpił błąd w rozumieniu art. 1019 § 2 KC, ani nie został zachowany termin określony w art. 88 § 2 KC i to były główne podstawy oddalenia wniosku. Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 25 lutego 2015 r. IV CSK 304/14
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
