Zgodnie z treścią art. 991 § 1 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Natomiast jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (§ 2 przywołanego przepisu).
W myśl tego przepisu o powstaniu na rzecz uprawnionego do zachowku roszczenia przeciwko spadkobiercy o pokrycie lub uzupełnienie w pieniądzu zachowku rozstrzyga tylko to, czy otrzymał on w całości należny mu zachowek w postaci powołania do spadku, zapisu lub uczynionej przez spadkodawcę na jego rzecz darowizny. Jeżeli wskazany wyżej podmiot otrzymał należny mu zachowek, to roszczenie o zachowek mu nie przysługuje. Jeżeli natomiast nie otrzymał zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, to roszczenie o zachowek przysługuje mu, choćby został powołany do spadku, nawet z ustawy, i choćby współspadkobierca – adresat jego roszczenia sam też był uprawniony do zachowku. Prawo spadkowe zapewnia, bowiem członkom najbliższej rodziny spadkodawcy, zaliczonym do kręgu uprawnionych do zachowku, uzyskanie określonej korzyści ze spadku niezależnie od woli spadkodawcy, tj. choćby spadkodawca pozbawił ich tej korzyści przez rozrządzenia testamentowe lub dokonane darowizny (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2004 r., II CK 444/02, OSP 2007, nr 4, poz. 51).
Jeżeli uprawniony do zachowku jest jednym ze współspadkobierców, który dochodzi do spadku na podstawie ustawy, to przysługuje mu przeciwko współspadkobiercom roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2008 r., III CSK 255/07, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 2011 roku, III CZP 136/10). Z kolei, w myśl art. 1000 KC, jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku; jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny. Wobec jednoznacznego brzmienia art. 1000 KC status spadkobiercy nie wyklucza możliwości występowania z roszczeniem o zapłatę zachowku (uzupełnienie zachowku), a odmienna interpretacja byłaby niedopuszczalna, ponieważ umożliwiałaby de facto pozbawianie zachowku bez wydziedziczenia. Wystarczające byłoby zatem, aby potencjalnie uprawniony do zachowku choć w niewielkiej części został spadkobiercą i tym samym nie mógłby wystąpić z roszczeniem o zapłatę zachowku. Tak więc, roszczenie o zapłatę zachowku (uzupełnienie zachowku) przysługuje także jednemu spadkobiercy dziedziczącemu na podstawie ustawy przeciwko drugiemu, jeśli spadkodawca za życia rozdysponował na rzecz pozwanego spadkobiercy składnikami majątku w formie darowizny (podlegającej zaliczeniu na poczet substratu zachowku) (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 07 lipca 1964 roku, I CR 691/63, z dnia 30 stycznia 2008 roku, III CSK 255/07).
W systemie zachowku, spadkodawca może swobodnie rozrządzać całym spadkiem na wypadek śmierci, określonym osobom najbliższym przysługuje natomiast roszczenie o świadczenie pieniężne skierowane zasadniczo do powołanego spadkobiercy. Wielkość zachowku jest pochodną udziału spadkowego, jaki przypadałby osobie uprawnionej, gdyby dziedziczyła ona z ustawy. Instytucja zachowku została powołana do ochrony interesów osób najbliższych spadkodawcy przed skutkami dokonanych przez niego rozrządzeń testamentowych w ramach przysługującej mu swobody testowania oraz poczynionych za życia darowizn. Roszczenie o zapłatę określonej kwoty z tytułu zachowku przysługuje osobie, która:
- należy do kręgu osób uprawnionych do zachowku,
- dziedziczyłaby z ustawy w danym wypadku,
- nie została wydziedziczona (art. 1008 KC),
- nie otrzymała w inny sposób owego minimum, które w ramach zachowku jej się należy (art. 996 i 997 KC). Z kolei, o wysokości zachowku decydują dwa czynniki:
- kwalifikacje osobiste uprawnionego (jego małoletniość lub trwała niezdolność do pracy) oraz
- wartość udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Natomiast, prawa do zachowku pozbawione zostały osoby, które:
– zrzekły się dziedziczenia po zmarłym (art. 1049 § 2 KC),
– odrzuciły spadek (art. 1020 KC),
– zostały uznane za niegodne dziedziczenia (art. 928 § 2 KC),
– a także wyłączone od dziedziczenia orzeczeniem sądu (art. 940 i 9351 KC),
– wydziedziczone (art. 1008 KC). Osoby takie ustawa nakazuje traktować tak, jakby nie dożyły chwili otwarcia spadku.
Przy określaniu udziału spadkowego, stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku, opierać się trzeba na przepisie art. 931 i nast. KC, uwzględniając zarazem korektę wprowadzoną mocą art. 992 KC.
Pierwszą czynnością podejmowaną w celu obliczenia zachowku jest ustalenie wartości spadku. Chodzi o czystą wartość spadku. Przy obliczaniu substratu zachowku bierze się pod uwagę wszystkie prawa majątkowe należące do spadku, według ich stanu w chwili otwarcia spadku Przy określaniu wartości stanu czynnego spadku od wartości spadku odlicza się długi spadkowe, łącznie ze zobowiązaniami podatkowymi obciążającymi spadkodawcę, które przechodzą na jego następców prawnych, zgodnie z zasadami prawa spadkowego. Ponadto do wartości aktywów dolicza się wartość darowizn uczynionych przez spadkodawcę, stosownie do zasad określonych w art. 993-997 KC Kwota otrzymana po odjęciu od wartości aktywów (powiększonych ewentualnie o wartość darowizn) długów spadkowych stanowi czystą wartość spadku (substrat zachowku). Wartość tę mnoży się następnie przez ustalony na podstawie art. 991 § 1 KC udział spadkowy i otrzymana wartość stanowi wartość zachowku. Obliczanie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu (por. uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1985 roku, III CZP 75/84, opubl. L.).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powódka domagała się w tym postępowaniu zapłaty zachowku po zmarłym ojcu M. B. (1). Powódka twierdziła, że oświadczenie o wydziedziczeniu zawarte w testamencie notarialnym nie jest skuteczne w stosunku do niej albowiem nie została ona imiennie wymieniona w kręgu osób tam ujętych, a nadto, że przyczyny wskazane jako uzasadniające wydziedziczenie nie odnoszą się jej osoby.
Pozwana G. B. wniosła o oddalenie powództwa podając, że spadkodawca w sposób skuteczny wydziedziczył wskazane w testamencie osoby, a wykładnia treści tego oświadczenia nie pozostawia wątpliwości, że testator obejmował swoją wolą też powódkę. Ponadto spadkodawca prawidłowo i zgodnie z przepisami prawa wskazał ustawowe przyczyny uzasadniające takie wydziedziczenie.
Powódka – jako córka spadkodawcy niewątpliwie należy do kręgu spadkobierców, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Spadkodawca M. B. (1) pozostawił testament notarialny w którym złożył oświadczenie o wydziedziczeniu dzieci z pierwszego małżeństwa wskazując, że „wydziedzicza swojego syna R. B., córkę T. A. z domu B., syna J. B., syna M. B. (2) oraz wszystkich innych spadkobierców z wyjątkiem wnuka S. G. i D. G., ustanawiając jednocześnie swoją jedyną spadkobierczynią drugą żonę –pozwaną. Kwestią sporną było zatem ustalenie po pierwsze, czy powódka skutecznie została wydziedziczona przez ojca M. B. (1) oraz czy w związku z tym zasadne jest, a jeśli tak to w jakim zakresie, jej roszczenie o zachowek.
W pierwszej kolejności stwierdzić należy, że powódka, w ocenie Sądu, została ujęta w kręgu osób, których to wydziedziczenie dotyczy. Wykładnia treści tego oświadczenia woli spadkodawcy wskazuje, że wolą testatora było wydziedziczenie wskazanych imiennie osób oraz „wszystkich innych spadkobierców”. Takim spadkobiercą powódka bezspornie była. Z szerokiego kręgu osób testator wyłączył jedynie imiennie wskazane dwie osoby- wnuki. Po drugie spadkodawca podał również przyczyny wydziedziczenia wskazując na rażącą niewdzięczność i brak opieki nad nim.
W ocenie Sądu Okręgowego pozwana nie przedstawiła także wiarygodnych dowodów, które pozwalałyby przypisać powódce zachowanie wskazane w przepisie art. 1008 KC, w punkcie 3, usprawiedliwiające jej wydziedziczenie. Nie ma podstaw do ustalenia, że powódka w sposób uporczywy nie dopełniała względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Ciężar udowodnienia okoliczności uzasadniających wydziedziczenie powódki obciążał zgodnie z dyspozycją art. 6 KC pozwaną, ona bowiem wywodziła skutki prawne z faktu złożenia przez spadkodawcę oświadczenia o wydziedziczeniu powódki.
Sąd przyjął, że relacje między spadkodawcą a powódką w ostatnich latach życia M. B. (1) nie były całkiem poprawne. Powódka sporadycznie odwiedzała ojca w jego domu, o czym świadczą zeznania świadków J. S., H. K., T. C. (2) , S. T. – bliskich sąsiadów i znajomych zmarłego, którym Sąd dał wiarę. Zeznawali oni, że nie znają powódki i nie widzieli jej odwiedzającej ojca. Powódka nie uczestniczyła w towarzyskich spotkaniach ze znajomymi ojca, jak np. przy okazji imienin. Należy jednak pamiętać ze zeznania te zapewne dotyczą okresu ostatnich kilkunastu lat życia (do roku 1980 powódka mieszkała i pracowała razem z ojcem). Świadkowie ci mogli nie pamiętać zdarzeń sprzed ponad 30 lat, może też nie zamieszkiwali wówczas w tym miejscu lub nie utrzymywali ze spadkodawcą bliższych kontaktów. W sprzeczności z tymi zeznaniami stają zeznania powódki i świadka G. K., którym jednak w kontekście całości materiału dowodowego Sąd w tym zakresie odmówił wiary. Niemniej jednak nawet ustalenie, że kontakty córki A. G. (1) z ojcem nie były tak częste jak chciałby spadkodawca, nie stanowi jeszcze przesłanki skutecznego wydziedziczenia powódki. ponadto należy pamiętać, jak na to wskazuje SN w postanowieniu z 28.04.2005 r. (III CK 569/04), że o ocenie przesłanek wydziedziczenia nie powinny decydować subiektywne odczucia spadkodawcy. Przemawia za tym sposób ujęcia w art. 1008 KC przyczyn wydziedziczenia, wskazujący na potrzebę obiektywizowania przyczyn wydziedziczenia. Za takim ujęciem przemawia też cel zachowku. Wspomniana instytucja prawa spadkowego ma zapewnić oznaczonym osobom najbliższym spadkodawcy określoną korzyść ze spadku niezależnie od – a nawet wbrew woli – spadkodawcy.
I choć powódka miała raczej chłodne relacje ze swoim ojcem, to – wbrew twierdzeniom pozwanej- nie zerwała ona z nim więzi rodzinnych. Powódka nie dążyła do częstszych kontaktów ze swoim ojcem, ale kontakty te jednak miały miejsce, chociaż na ogół przy świętach rodzinnych. Świadczą o tym dokumentacja fotograficzna z uroczystości rodzinnych, a zatem z okresu bezpośrednio poprzedzającego sporządzenie testamentu. Były to spotkania z wnukami ale należy pamiętać, ze w czasie kiedy jeszcze żył M. B. (1)S. i D. G. byli małoletni i zamieszkiwali wspólnie z powódką, zatem oczywistym jest, że spotkania te odbywały się w obecności powódki i za jej zgodą. O tym, że pozwana i M. B. (1) odwiedzali powódkę w jej mieszkaniu zeznawali świadkowie, potwierdziły to też obie strony słuchane przed Sądem. Z relacji tych osób stwierdzić należy, że spotkania te przebiegały w dobrej atmosferze, nie dochodziło do kłótni i konfliktów. Istotne w tej ocenie jest też to, że pozwana nie wskazuje na jakąkolwiek przyczynę dla której te stosunki miały w ostatnich latach ulec istotnej zmianie i doprowadzić do rozluźnienia, a ostatecznie zerwania więzi rodzinnych. Twierdzenia o wysuwanych przez powódkę i nie zrealizowanych przez ojca roszczeniach finansowych nie zostały przez nią udowodnione.
Należy mieć również na uwadze, że spadkodawca do chwili śmierci był osobą sprawną, aktywną, która nie cierpiała na żadne poważne dolegliwości. Śmierć przyszła nagle. M. B. (1) był również osobą niezależna finansowo i do końca prowadził, choć już w ograniczonym zakresie, działalność zarobkową, a bieżącą opiekę na spadkodawcą sprawowała jego żona- pozwana. Dlatego nie można postawić zarzutu powódce nieudzielania ojcu należytej opieki
Zatem mimo ograniczonych kontaktów rodzinnych należy podzielić ocenę, że zachowanie powódki nie wyczerpywało w dacie sporządzenia testamentu (kwiecień 1989 r.) wymogów uporczywego niedopełniania względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Należy jeszcze zwrócić uwagę na sposób wyrażenia woli w kwestii wydziedziczenia. Wykładnia treści oświadczenia woli, o czym był mowa powyżej, prowadzi do wniosku, że powódka został ujęta w kręgu osób wydziedziczonych. Niemniej jednak sposób wyrażenia tej woli niejako różnicuje jej pozycję w stosunku do pozostałych dzieci spadkodawcy. Spośród pięciorga dzieci testator nie wymienił tylko powódki z imienia i nazwiska. Nie sposób przyjąć, że wynikało to z niepamięci czy dla ułatwienia formułowania treści. Można zatem wnioskować, że w pewien odrębny sposób została potraktowana aniżeli pozostałe rodzeństwo, ciężar gatunkowy jej „niewdzięczności” jest inny aniżeli pozostałych dzieci. M. B. (1) wyrażając żal odnośnie postępowania swoich dzieci nigdy nie wymieniał ich imiennie, lecz mówił ogólnie o swoich dzieciach. Nigdy też nie pojawiło się w tych relacjach imię powódki. Z okoliczności faktycznych wynika, że trojka pozostałych dzieci wyjechała już w latach 70-80 poza granice kraju, gdzie przebywają do dziś (jeden z braci zmarł). W kraju pozostała powódka i jej brat M. B. (2), ale tylko ona mieszkała wspólnie z ojcem, pracowała z nim, otrzymywała prezenty i tylko z jej dziećmi do śmierci spadkodawca utrzymywał kontakty.
Z tych względów należało przyjąć, że pozwana nie udowodniła, aby w dacie sporządzenia przez M. B. (1) testamentu zostały spełnione przesłanki wydziedziczenia ustanowione przepisem art. 1008 KC. Sąd uznał, że wydziedziczenie powódki jest nieważne. W konsekwencji na podstawie przepisu art. 991 § 1 KC powódka jest osobą uprawnioną do zachowku po zmarłym ojcu.
Substrat majątku spadkowego stanowi udział w ½ w nieruchomości której wartość w niekwestionowanej porze strony opinii biegłego ustalona została na kwotę 388.000zł Wynika z tego, że kwota zachowku należna powódce wynosi 388.000 zł/2= 194.000zł x1/4= 48.500zł i taka też kwota należności głównej została zasądzona od pozwanej na rzecz powódki. Wyrok Sądu Okręgowego – I Wydział Cywilny z dnia 16 grudnia 2013 r. I C 1358/11
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
