Celem zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny testatora (spadkodawcy), wymienionych w art. 991 § 1 KC, przez zapewnienie im niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego (zachowek) odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który przypadłby im przy dziedziczeniu ustawowym.
Zgodnie z art. 991 § 2 KC, spadkodawca może pozostawić zachowek uprawnionemu do zachowku w postaci darowizny, powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku w żaden z w.w. sposobów, przysługuje mu wobec spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Dla dochodzenia roszczeń z tytułu zachowku, tj. roszczeń o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (art. 991 § 2 KC), właściwa jest droga procesu cywilnego. Wynika to z zestawienia art. 686 z art. 13 § 1 KPC W konsekwencji, roszczeń z tytułu zachowku nie można dochodzić w szczególności w postępowaniu o dział spadku. U podstaw tej wykładni leży zasada „samodzielności” procesu o zachowek. W procesie tym, gdy chodzi o zakres kognicji sądu, charakteryzuje ją niezależność zwłaszcza od postępowania o dział spadku, w którym następuje ustalenie składu i wartości spadku oraz definitywny podział majątku spadkowego (art. 922 § 1 KC).
Z prawa do zachowku wynikają uprawnienia różnej treści. Dopiero wówczas, gdy uprawniony nie uzyskał w żadnej postaci należnego mu zachowku, przysługuje mu przeciw spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku (art. 991 § 2 KC). Roszczenie z tytułu zachowku staje się wymagalne z chwilą ogłoszenia testamentu. Można powiedzieć, że roszczenie to jest najważniejszym uprawnieniem wynikającym z prawa do zachowku.
Prawo spadkowe (także art. 991 § 2 KC) przewiduje również roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Może ono przysługiwać uprawnionemu m.in. w następujących przypadkach. Testament spadkodawcy obejmuje rozrządzenie na rzecz uprawnionego do zachowku w postaci ułamkowej części spadku albo zapisu, wszak nie odpowiada to rozmiarowi należnego zachowku. Uprawniony może więc żądać zapłaty sumy pieniężnej, potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Dalej, rozrządzenie testamentowe na rzecz uprawnionego do zachowku w wymienionej postaci odpowiada wprawdzie wysokości należnego zachowku, jednak testament zawiera również obciążenia czy ograniczenia uszczuplające zachowek. W tym wypadku, poza ustawowym ograniczeniem odpowiedzialności uprawnionego, omówionym wcześniej, może mu przysługiwać również roszczenie o uzupełnienie zachowku.
Znaczenie tego roszczenia może być większe w sytuacji, w której testament zawiera obciążenie naruszające zachowek, a przewiduje taki zapis czy część spadkową, które nawet nie dorównują wysokości należnego zachowku. Również w przypadku, gdy uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
W wypadku, gdy spadkodawca rozrządził w testamencie tylko częścią spadku, a tym bardziej, gdy nie pozostawił testamentu, uprawniony do zachowku dziedziczy jako spadkobierca ustawowy. Może on wystąpić z roszczeniem o uzupełnienie zachowku, jeśli część otrzymana przy tym dziedziczeniu nie odpowiada jego zachowkowi. Może się zdarzyć, że spadek po spadkodawcy, który nie pozostawił testamentu, ma niską wartość na skutek rozporządzeń za życia na rzecz innych osób. W następstwie uprawniony do zachowku, powołany do dziedziczenia jako spadkobierca ustawowy, może otrzymać nieznaczną część tego zachowku, obliczonego m.in. na podstawie postanowień o doliczaniu darowizn, uczynionych przez spadkodawcę. W tej sytuacji uprawniony do zachowku (poza roszczeniem przewidzianym w art. 991 § 2 KC) może wystąpić z dodatkowym roszczeniem o uzupełnienie zachowku, przewidzianym w art. 1000 KC.
Prawo do zachowku przysługuje także zstępnemu wydziedziczonego zstępnego, chociażby przeżył on spadkodawcę (art. 1011 KC).
Gdy brak jest aktywów spadku zgodnie z art. 994 KC podlegają doliczeniu darowizny, gdyż podstawą obliczenia zachowku jest tzw. substrat zachowku – czysta wartość spadku powiększona o darowizny podlegające zaliczeniu zgodnie z art. 994 KC Według art. 994 KC do spadku zaliczane są darowizny na rzecz spadkobierców bez względu na czas ich dokonania. Chodzi tutaj o wszystkich spadkobierców, niezależnie od tytułu ich powołania (ustawowo lub testamentowo) i niezależnie, czy obdarowany spadkobierca jest równocześnie uprawniony do zachowku (vide: wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 4 kwietnia 2013 r., V ACa 842/12, LEX numer 1305957).
W judykaturze i literaturze nie budzi wątpliwości pogląd, że jeżeli spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może domagać się od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 KC (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2008 r., III CSK 255/07, OSNC 2009, Nr 3, poz. 47).
Darowizny dokonane na rzecz osób będących spadkobiercami podlegają doliczeniu do spadku (art. 994 § 1 KC) choćby zostały poczynione dawniej niż na 10 lat przed otwarciem spadku (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 2014 r., I CSK 252/13, LEX numer 1438403, wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 7 marca 2013 r., I ACa 548/12, LEX numer 1292808).
W myśl art. 996 KC darowiznę uczynioną przez spadkodawcę uprawnionemu do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku (art. 997 KC).
W myśl art. 1000 § 1 KC jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek (art. 1000 § 2 KC).
Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż 10 laty, licząc wstecz od dnia otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku (art. 994 § 1 KC). Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku (art. 995 KC).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Jak wynika z ustalonego w sprawie stanu faktycznego, spadkodawca B. M. zmarł i spadek po nim nabyła w całości, na podstawie testamentu notarialnego matka A. M. (1). Powód jest synem spadkodawcy, a zatem osobą, która byłaby powołana do dziedziczenia z ustawy w całości. B. M. nie posiadał innych dzieci, a w dacie śmierci nie pozostawał w związku małżeńskim. Zważywszy na fakt, iż powód jest małoletni, zgodnie z art. 991 § 1 KC przysługuje mu zachowek w wysokości 2/3 wartości udziału, który dziedziczyłby z ustawy.
W chwili otwarcia spadku w skład majątku spadkowego wchodziła nieruchomość objęta księgą wieczystą (…) składająca się z działki nr (…) zabudowanej budynkiem mieszkalnym jednorodzinnym położona przy ul. (…) w S. o wartości 346.048 zł oraz środki zgromadzone w (…) Banku Spółdzielczym w łącznej kwocie 50.481,03 zł. Łączna wartość składników majątku spadkowego wynosi 396.529,03 zł.
Podstawą obliczenia zachowku jest czysta wartość substratu zachowku, a zatem różnica pomiędzy wartością substratu zachowku a długami obciążającymi spadkobiercę. Pozwana nie wykazała aby w chwili otwarcia spadku spadkodawcę obciążały jakieś zobowiązania, które – jako długi spadkowe – podlegałyby odliczeniu od substratu zachowku. Treść umowy jednoznacznie wskazuje, że pozwana dokonała na rzecz spadkodawcy darowizny kwoty 200.000 zł. Z zeznań samej pozwanej wynika, że część kwoty przeznaczonej na zapłatę ceny za dom została przez rodziców spadkodawcy darowana. W końcu z przeprowadzonego postępowania dowodowego nie wynika nadto aby świadczenia dokonywane przez pozwaną na rzecz spadkodawcy, w szczególności środki przekazywane na remont nieruchomości, miały charakter podlegających zwrotowi pożyczek. W szczególności sama pozwana zeznała, że pozwana i jej małżonek przekazywali spadkodawcy pieniądze i spadkodawca kupował materiały na remont i nie wskazywała, aby oczekiwała, że spadkodawca przekazane pieniądze jej zwróci. W konsekwencji że nie sposób przyjąć, aby na chwilę otwarcia spadku spadkodawcę obciążało zobowiązanie do zwrotu pozwanej tych świadczeń.
Podstawą obliczenia dochodzonego w niniejszej sprawie zachowku jest zatem kwota 396.529,03 zł. Powód dziedziczyłby z ustawy w całości, a zatem wartość udziału powoda odpowiadałaby łącznej wartości składników majątku spadkowego. Powodowi przysługuje zatem roszczenie o zachowek w wysokości 2/3 tej wartości, a zatem w kwocie 264.352,68 zł.
Co do samego prawa powoda do zachowku nie ujawniły się jakiekolwiek okoliczności, które pozwoliłyby uznać, iż jest ono sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Ustawa przesądza, że wskazany w niej krąg uprawnionych musi otrzymać zachowek ze spadku bez względu na konkretną sytuację i wolę spadkodawcy. Jedyny wyłom od tej zasady wprowadzają przepisy o niegodności (art. 928 KC) i wydziedziczeniu (art. 1008 KC), pozwalające uwzględnić element zgodności z zasadami współżycia społecznego. W przedmiotowym stanie faktycznym powód nie tylko nie został wydziedziczony ani uznany za niegodnego dziedziczenia, lecz również nie ujawniły się jakiekolwiek okoliczności, które by na to pozwalały.
Należy podkreślić, iż w dacie zgonu spadkodawcy powód miał zaledwie 15 lat i to on jest osobą najbardziej dotkniętą śmiercią B. M.. Powód stracił ojca jak również jednego z rodziców zobowiązanych do wspierania go i alimentacji. Aktualnie małoletni powód pozostaje na wyłącznym utrzymaniu matki, nie posiada własnego majątku. Powód nie uzyskał od spadkodawcy darowizny, zapisu ani nie został powołany do spadku. W związku z powyższym sytuację osobistą oraz majątkową powoda należy ocenić jako złą i nie sposób ocenić, że środki, które należałyby się powodowi jako zachowek w rzeczywistości nie są powodowi koniecznie potrzebne.
Sąd wziął co prawda pod uwagę fakt, iż pozwana ma aktualnie 80 lat, ogólny stan jej zdrowia jest zły, a ponadto mieszka w domu wchodzącym w skład spadku po B. M., jednak należy zauważyć, iż aktualna sytuacja majątkowa strony pozwanej nie wskazuje na to, aby konieczność zapłaty zachowku powodowi wiązała się dla niej z uszczerbkiem zagrażającym podstawom jej egzystencji. Z ustalonego stanu faktycznego wynika, że pozwana otrzymuje rentę i świadczenie pielęgnacyjne, a ponadto pracuje dorywczo w sklepie z dewocjonaliami. Ponadto, dzięki testamentowi pozwana uzyskała poważne korzyści majątkowe kosztem powoda, który został wyłączony od dziedziczenia, wobec czego powinna była liczyć się z koniecznością zapłaty zachowku. Łączna wartość masy spadkowej to 396.529,03 zł, z czego ponad 50.000 zł stanowiły środki zgromadzonego na rachunku bankowym spadkodawcy, którymi pozwana mogła w każdej chwili dysponować. Z kolei dom wchodzący w skład spadku strona pozwana zdecydowania przekracza jej potrzeby mieszkaniowe, w związku z czym nic nie stoi na przeszkodzie, by sprzedać go, a część kwoty uzyskanej ze sprzedaży domu przeznaczyć na spłatę zachowku. Podkreślić w tym miejscu należy, że obliczenie należnego powodowi zachowku nastąpiło w oparciu o wartość rynkową nieruchomości spadkowej pomniejszoną o kwotę 114175 zł. 92 gr. stanowiącą wartość prawa użytkowania nieruchomości na rzecz pozwanej obciążającego tę nieruchomość do chwili otwarcia spadku. W konsekwencji kwota należnego powodowi zachowku jedynie ok. 57 % rynkowej wartości nieruchomości, a w wypadku zbycia tej nieruchomości i zapłaty zachowku pozwanej pozostanie z możliwej do uzyskania ceny kwota bez mała 200.000 zł. wystarczająca zatem do tego, aby nabyć lokal mieszkalny pozwalający na zaspokojenie jej potrzeb mieszkaniowych. W powyższym stanie rzeczy ocenić należy, że strona pozwana ma zatem możliwość zgromadzenia środków niezbędnych do zapłaty należnego zachowku lub podjęcia innych czynności prawnych zmierzających do zaspokojenia roszczeń powoda.
Na marginesie należy zauważyć, że wysokość zachowku obliczana jest w oderwaniu od analizy źródeł majątku spadkowego. Okoliczność, że majątek spadkowy w znacznej części pochodził ze świadczeń przekazywanych spadkodawcy przez pozwaną i jej małżonka nie ma znaczenia dla oceny zasadności dochodzenia roszczenia z tytułu zachowku przez powoda. W tym kontekście okoliczność, że spadkodawczyni przyczyniła się do powstania majątku spadkowego poprzez czynienie darowizn przeznaczonych na zakup i finansowanie remontu nieruchomości nie może sama w sobie przemawiać za uznaniem, że dochodzenie przez powoda roszczenia z tytułu zachowku narusza zasady współżycia społecznego, w szczególności jeżeli uwzględni się, że pozwana jeszcze za życia spadkodawcy uzyskała prawo dożywotniego użytkowania tej nieruchomości, a zatem jakiś ekonomiczny ekwiwalent za wydatkowane na tę nieruchomość środki otrzymała. Również faktyczny brak kontaktów spadkodawczyni z powodem nie stanowi czynnika, który wpływałby na ocenę roszczenia o zachowek z punktu widzenia zasad współżycia społecznego, tym bardziej, że stan taki w świetle wyników postępowania dowodowego wynika raczej z przyczyn leżących po stronie pozwanej, a nie powoda. W końcu bez znaczenia dla rozstrzygnięcia jest kwestia relacji panujących pomiędzy pozwaną a matką powoda. Wyrok Sądu Okręgowego – I Wydział Cywilny z dnia 23 listopada 2016 r. I C 1334/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
