Prawo spadkowe zapewnia członkom najbliższej rodziny spadkodawcy, zaliczonym do kręgu uprawnionych do zachowku, uzyskanie określonej korzyści ze spadku niezależnie od woli spadkodawcy, tj. choćby spadkodawca pozbawił ich tej korzyści przez rozrządzenia testamentowe lub dokonane darowizny.
Zgodnie z art. 991 § 1 KC uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy…,należą się im, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa jego wartości (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (roszczenie o zachowek). Stąd wypływa jednoznaczny wniosek, że o powstaniu po stronie uprawnionego do zachowku roszczenia przeciwko spadkobiercy o pokrycie lub uzupełnienie w pieniądzu zachowku rozstrzyga tylko to, czy otrzymał on w całości należny mu zachowek w postaci powołania do spadku, zapisu lub uczynionej przez spadkodawcę na jego rzecz darowizny. Jeżeli otrzymał, roszczenie o zachowek nie przysługuje mu; jeżeli natomiast nie otrzymał, ma on przeciwko spadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
W orzecznictwie ukształtowały się dwa poglądy dotyczące tej kwestii. Zgodnie z jednym z nich przy ustalaniu zachowku nie uwzględnia się wartości gospodarstwa rolnego przekazanego przez spadkodawcę następcy. (por. uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 21 czerwca 2012 r. III CZP 29/12). Podnosi się także, że uwzględniając szczególne znaczenie przepisów regulujących zachowek, ich ochronną funkcję oraz wyinterpretowany zamiar ustawodawcy doliczenia do substratu zachowku świadczeń nieodpłatnych, nie można przyjąć, że art. 993 KPC objęta jest również umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy; i że na zasadzie analogii stosować należy do niej przepisy o darowiźnie. Przy ustalaniu zachowku nie uwzględnia się zatem wartości gospodarstwa rolnego przekazanego przez spadkodawcę następcy na podstawie umowy przewidzianej w art. 59 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (t.j. Dz.U. z 1989 r. Numerr 24, poz. 133 ze zm.). (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 2012 roku. w sprawie IIII CZP 29/12).
Jednocześnie w orzecznictwie obecny jest także pogląd zgodnie z którym, bez względu na to, czy przedmiotem darowizny jest nieruchomość, czy ruchomość, gospodarstwo rolne, czy przedsiębiorstwo, wartość darowizny podlega zaliczeniu na substrat zachowku. Ustawodawca nie uzależnił bowiem kwestii doliczania darowizn do substratu zachowku od celu, w jakim została dokonana. Nie ma nawet znaczenia to, czy darczyńca chciał w ten sposób uregulować sprawy majątkowe, czy uzyskać uprawnienie do renty bądź emerytury; istotny jest fakt, że zdecydował się na zawarcie umowy darowizny. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 2011 roku w sprawie III CZP 136/10, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 2014 r. I CSK 252/13 oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 21 maja 2013 roku I ACa 101/13).
W piśmiennictwie podnosi się brak kompetencji spadkodawcy do modyfikacji kodeksowych zasad obliczania substratu zachowku. Jest to istotna różnica w porównaniu do obliczania schedy, gdzie spadkodawca może skutecznie zwolnić wybrane darowizny (lub zapisy windykacyjne) z obowiązku zaliczenia na schedę lub przeciwnie, postanowić o doliczeniu darowizn pominiętych w ustawie.
Różnica powyższa wynika z tego, że instytucja zachowku ma charakter następczy i modyfikujący skutki majątkowe wynikające z dziedziczenia i działu spadku. W konsekwencji spadkodawca, nie tylko testamentowy, ale i ustawowy, chociaż skorzystałby przy dziale spadku z modyfikacji zasad obliczania schedy, wprowadzonych przez spadkodawcę, nadal ponosić będzie niezmienioną odpowiedzialność ukształtowaną w instytucji zachowku, ponieważ nie podlega ona w tej mierze modyfikacjom (por. Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 450-1088. red. prof. dr hab. Maciej Gutowski, rok 2016).
Zachowek stanowi wierzytelność osoby uprawnionej; jej treścią jest roszczenie o zapłatę określonej sumy pieniężnej. W sytuacji gdy uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku w żadnej z postaci wymienionych w art. 991 § 2 KC, przysługuje mu roszczenie o jej zapłatę potrzebną do jego pokrycia w całości. Nie ma przy tym znaczenia okoliczność, że spadkobierca został faktycznie powołany do spadku z ustawy; innymi słowy, warunkiem istnienia tej wierzytelności jest nieotrzymanie przez osobę uprawnioną należnej jej kwoty (nie tylko w postaci pieniężnej), a nie wyłącznie niepowołanie jej do spadku na podstawie ustawy, na co wskazywałoby literalne brzmienie tego przepisu.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Spadkodawca E. M. zmarł w dniu 13 września spadek po nim na podstawie testamentu notarialnego z dnia 22 września 2009 roku sporządzonego przed notariuszem K. K. w prowadzonej przez niego Kancelarii Notarialnej we W. o oznaczeniu repertorium. (…) nabyła w całości jego córka pozwana M. W. (1), co stwierdzone zostało postanowieniem Sądu Rejonowego. Wobec przedstawionych okoliczności oraz normy art. 931 § 1 KC, gdyby ww. nie pozostawił testamentu, jego spadkobiercami ustawowymi byliby: jego żona – powódka w 5/20 czyli 1/4 części oraz jego dzieci M. M. (2), B. M., J. M., pozwana M. W. (1) oraz M. M. (4) po 3/20 części.
Tym samym, powódka, jako żona spadkodawcy domagała się zachowku w wysokości połowy jej udziału spadkowego; odpowiedzialność pozwanej do zaspokojenia roszczenia powódki wywodziła zaś z faktu, iż jako jedyna została ona powołana do całości spadku po nim. Z kolei poczynione przez niego na jej rzecz darowizny w istocie wyczerpały składniki majątkowe masy spadkowej pozostałej po nim.
W tym miejscu wskazać należy, że spór między stronami w istocie dotyczył kwestii czy nieruchomości stanowiące gospodarstwo rolne darowane jej przez niego w celu uzyskania renty strukturalnej podlegają zaliczeniu na substrat zachowku. Bezsporne było, że zawarł on z nią dwie umowy darowizny obejmujące nieruchomości stanowiące gospodarstwo rolne; w odniesieniu – zaś – do nieruchomości objętych umową darowizny z dnia 9 maja stwierdził on, że jest dokonana w celu uzyskania renty strukturalnej określonej w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 30 kwietnia 2004 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na uzyskiwanie rent strukturalnych objętej planem rozwoju obszarów wiejskich.
Sąd orzekający podziela z przytoczonych wyżej poglądów uznając, że ustawodawca nie sprecyzował motywów uzależniających doliczanie darowizn od celu zawarcia takiej umowy. Tym samym darowizny uczynione przez spadkodawcę E. M. na rzecz pozwanej w dniu 23 listopada oraz w dniu 9 maja podlegają stosownie do art. 994 KC doliczeniu do spadku.
Nadmienić także należy, że w cyt. testamencie oświadczył on, że zwalnia pozwaną od obowiązku zaliczenia na schedę spadkową darowizn nieruchomości uczynionych umową darowizny z dnia 23 listopada. Zatem powyższe oświadczenie zawarte przez spadkodawcę w badanym testamencie odnośnie zaliczenia na schedę spadkową darowizn nie mają znaczenia dla niniejszego postępowania. Reasumując, brak było zatem postaw do uznania, że powódce nie przysługuje dochodzone przez nią w niniejszym postępowaniu roszczenie.
W celu obliczenia wysokości przysługującego powódce zachowku w pierwszej kolejności należało zatem określić udział spadkowy stanowiący podstawę do jego obliczenia. Stosownie do art. 991 § 1 k, c przysługuje jej z tego tytułu połowa udziału spadkowego, który by jej przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Gdyby spadkodawca nie zostawił testamentu dziedziczyłaby ona na mocy ustawy w zbiegu z ich dziećmi, a więc otrzymałaby 5/20 części czyli 1/4 część spadku. (art. 931 § 1 KC). W związku z powyższym udział stanowiący podstawę do obliczenia zachowku wynosi 1/8 część ; nadmienić należy, że żaden ze spadkobierców ustawowych nie został uznany za niegodnego dziedziczenia oraz żaden z nich nie odrzucił spadku.
W kolejnym etapie należało ustalić tzw. substrat zachowku (art. 993 KC- art. 995 KC). Ustalenie substratu zachowku wymaga przede wszystkim określenia czystej wartość spadku, ktora stanowi różnicę pomiędzy stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku, i cen z chwili orzekania o zachowku (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – zasadę prawną – z dnia 26 marca 1985 roku., III CZP 75/84, OSP 1988, numer 2, poz. 27), a stanem biernym spadku, czyli sumą długów spadkowych, z pominięciem jednak długów wynikających z zapisów i poleceń.
Po określeniu czystej wartości spadku dolicza się do niej, dla ustalenia substratu zachowku, wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę, bez względu na to, czy były one uczynione na rzecz spadkobierców, uprawnionych do zachowku, czy też innych osób. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. (art. 993 KC). Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. (art. 994 § 1 KC). Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku (art. 995 KC).
Mając na uwadze powyższe wskazać należy, że doliczeniu do spadku podlegają nieruchomości darowane pozwanej umową darowizny z dnia 23 listopada 2005 roku oraz w dniu 9 maja 2006 roku. Łącznie wartość nieruchomości wchodzących w skład spadku na dzień otwarcia spadku wynosi 1.252.439 zł, co ustalono, jak wyżej wskazano, w oparciu o opinię biegłego sądowego z dziedziny wyceny nieruchomości i rolnictwa E. L..
Wartość maszyn oraz urządzeń rolniczych chwilę otwarcia spadku wynosiła łącznie 35.351 zł, co , jak wyżej wskazano, ustalono w oparciu o opinię biegłego sądowego z zakresu spraw rolnych C. P. oraz biegłego sądowego z dziedziny wyceny nieruchomości i rolnictwa E. L..
Obliczanie zachowku zamyka operacja mnożenia jego substratu przez udział spadkowy stanowiący podstawę do jego obliczenia zachowku. W rozpoznawanej sprawie substrat zachowku wynosił kwotę 1.292.480 zł, a udział stanowiący podstawę do jego obliczenia wynosił 1/8 – wysokość należnego powódce zachowku wynosi zatem kwotę 80.780 zł. Wyrok Sądu Okręgowego w Poznaniu – XII Wydział Cywilny z dnia 9 sierpnia 2018 r. XII C 53/16
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
