W prawie polskim obowiązuje zasada swobodnego testowania, co oznacza, iż spadkodawca może uczynić spadkobiercą swojego majątku dowolną osobę, zarówno tę z kręgu spadkobierców ustawowych jak i spoza nich. W przypadku jednak pominięcia przez spadkobiercę osób najbliższych – zstępnych, małżonka i rodziców, które dziedziczyłyby na podstawie ustawy, osobom tym przysługuje roszczenie o zachowek. Zgodnie z art. 991 KC zstępni spadkodawcy mogą domagać się zapłacenia przez spadkobiercę na ich rzecz określonej sumy pieniężnej, wyliczonej zgodnie z obowiązującymi przepisami, jeśli nie otrzymali należnego im zachowku w postaci darowizny, powołania do spadku lub w postaci zapisu, ani nie zostali wydziedziczeni. Przy czym, jeżeli uprawniony do zachowku w chwili otwarcia spadku był trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony był wówczas małoletni, należy mu się dwie trzecie udziału spadkowego, który by mu przypadł przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś przypadkach – połowa wartości tego udziału.
Krąg osób uprawnionych do zachowku określa art. 991 § 1 KC, zgodnie z którym uprawnionymi są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Tym samym prawa do zachowku zostały pozbawione osoby, które ustawa nakazuje traktować tak, jakby nie dożyły one chwili otwarcia spadku. Wysokość zachowku określono na połowę wartości udziału, jaki przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, natomiast jeżeli uprawniony do zachowku jest osobą małoletnią albo trwale niezdolną do pracy, wysokość ta wynosi dwie trzecie tego udziału.
Sąd musi ustalić tzw. substrat zachowku. Obowiązujące przepisy nakazują w pierwszej kolejności obliczenie tzw. czystej wartości spadku, którą stanowi różnica między wartością stanu czynnego spadku (aktywów) i wartością stanu biernego (pasywów) z pominięciem długów wynikających z zapisów i poleceń. Podkreślić należy w tym miejscu, iż obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej wg cen z daty orzekania o zachowku, a według ich stanu z chwili otwarcia spadku (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – zasada prawna – z dnia 26.03.1985 r. III CZP 75/84 OSNC 1985/10/147, uchwała Sądu Najwyższego z 17.05.1985 r. III CZP 69/84 OSNC 1986/3/24).
Do tak wyliczonej czystej wartości spadku dolicza się następnie wartości darowizn oraz zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę, zgodnie z zasadami art. 993 i 997 KC, przy czym stosownie do art. 994 § 1 KC doliczeniu do spadku nie podlegają drobne darowizny zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach (a więc darowizny niewielkiej wartości wręczane z różnych okazji), darowizny dokonane na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku, dokonane przez więcej niż 10 laty licząc wstecz od otwarcia spadku. Tym samym darowizny uczynione na rzecz spadkobierców albo osób uprawnionych do zachowku są doliczone do spadku bez względu na czas ich dokonania.
Wyjaśniał to zresztą Sąd Najwyższy wskazując, że „Przyjęta w art. 994 § 1 KC granica czasowa dotyczy tylko darowizn uczynionych na rzecz osób trzecich, a więc przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku jedynie dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty przed otwarciem spadku darowizn na rzecz osób trzecich. Natomiast darowizny uczynione na rzecz spadkobierców albo uprawnionych do zachowku dolicza się do spadku niezależnie od tego, kiedy zostały dokonane, także wówczas, gdy spadkodawca uczynił darowiznę więcej niż dziesięć lat przed śmiercią.” Art. 995 § 1 KC przesądza natomiast, że wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalenia zachowku. W końcu obliczenie należnego zachowku następuje po wymnożeniu substratu zachowku przez udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
W pozwie powodowie J. A. (1) i J. A. (2) domagali się zasądzania od pozwanych D. M. (1) i D. M. (2) solidarnie na rzecz powodów po 20 000 zł tytułem zachowku po matce powodów J. A. (3) i ojcu powodów M. A. zmarłym, po których spadek na mocy testamentów nabyli pozwani jako wnukowie. Wskazali, że przedmiotem spadku jest prawo własności lokalu mieszkalnego o pow. 60,00 m2 położonego w Ś. ul. (…) o wartości 108 000 zł, a nadto udział w częściach wspólnych wraz z piwnicą i działką pod garaże o wartości 20 000 zł, łączna wartość spadku to 128 000 zł. Podali, że udziały spadkowe powodów wynosiłyby po ¼ części z tytułu dziedziczenia po matce J. A. (3), udziały zachowkowe po 1/8, co przy wartości masy spadkowej daje kwoty po 8 000 zł na rzecz każdego z powodów oraz po 1/3 części z tytułu dziedziczenia po ojcu M. A., udziały zachowkowe po 1/6, co przy wartości masy spadkowej po ojcu 72 000 zł, daje kwoty po 12 000 zł. Mimo wezwania do zapłaty, pozwani pozostawili wezwanie bez żadnej odpowiedzi na pozew.
W odpowiedzi na pozew pozwana D. M. (1) wniosła o oddalenie powództwa w całości, ewentualnie na podstawie art. 5 KC o obniżenie należnych powodom zachowków o 50 %, oraz o uznanie, że jedynym podmiotem pozwanym w sprawie jest D. M. (1) z uwagi na dokonaną przez pozwanego D. M. (2) na jej rzecz darowiznę jego udziału spadkowego w spadkowej nieruchomości lokalowej. Nadto z ostrożności procesowej podniosła zarzut przedawnienia.
W niniejszej sprawie bezsporne było to, że powodowie byli synami spadkodawcy i spadkodawczyni, a w konsekwencji iż spełniają oni warunki do ubiegania się o zapłatę zachowku. Gdyby spadkobranie miało charakter ustawowy, powodowie jako zstępni spadkodawców dziedziczyliby po nich z mocy ustawy na podstawie art. 931 § 1 KC. Bezspornym było także, że spadek tak po matce, jak i po ojcu powodów na podstawie testamentu nabyli wnukowie spadkodawców D. M. (1) i D. M. (2) w udziałach po ½.
Spór dotyczył tego czy powodowie otrzymali należny im zachowek po matce J. A. (3) w postaci uczynionej przez nią darowizny, wysokości ewentualnego zachowku po ojcu M. A., a także tego czy roszczenie o zachowek w ogóle zasługuje na uwzględnienie z uwagi na treść art. 5 KC.
W skład masy spadkowej po spadkodawczyni J. A. (3) wchodzi jej udział wynoszący ½ część we współwłasności lokalu mieszkalnego położonego w Ś.. Wartość udziału ½ wchodzącego w skład masy spadkowej po J. A. (3) to kwota 54 000 zł.
Nadto do substratu zachowku po spadkodawczyni, zgodnie z art. 993 KC, należało zaliczyć także prawo własności nieruchomości bez zabudowań składającej się z działki nr (…) o pow. 5,4058 ha położonej w Ś. Wartość tej nieruchomości nie była między stronami sporna i wynosi ona 2 700 000 zł. Pozwana wykazała, przedkładając umowę darowizny zawartą w formie aktu notarialnego z dnia 29 stycznia 1996 r., że spadkodawczyni darowała powodom oraz matce pozwanych prawo własności opisanej nieruchomości w częściach po 1/3 dla każdego z nich. Jak wynika z treści przepisu art. 994 § 1 KC darowizny na rzecz spadkobierców (ustawowych lub testamentowych) lub na rzecz osób uprawnionych do zachowku podlegają doliczeniu niezależnie od tego, kiedy zostały dokonane.
Łączna wartość substratu zachowku po spadkodawczyni wyniosła 2 754 000 zł. Udział spadkowy każdego z powodów, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym to ¼. Należny udział zachowkowi wynosi zatem 1/8 (połowę wartości tego udziału zgodnie z art. 991 § 1 KC). Wartość zachowku przypadającego na każdego z powodów to kwota 344 250 zł (1/8 z 2 754 000 zł). Zaliczeniu na zachowki należne powodom podlegała darowizna uczyniona przez spadkodawczynię stosownie do treści art. 991 § 2 KC. Wartość udziału w darowanej nieruchomości podlegająca zaliczeniu wynosi 900 000 zł. Skoro obaj powodowie otrzymali należny im zachowek w postaci uczynionej na ich rzecz przez J. A. (3) darowizny, znacznie przekraczającej wartość należnego im zachowku, to powództwo w zakresie roszczenia o zachowek po J. A. (3) podlegało w całości oddaleniu.
W skład spadku po spadkodawcy M. A. wchodzi udział wynoszący ½ w prawie własności lokalu mieszkalnego, objętego księgą wieczystą (…) stanowiącego odrębną nieruchomość, położonego w Ś. Jak już wskazano wyżej wartość tego udziału to kwota 54 000 zł. Udział spadkowy każdego z powodów, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym to 1/3. Należny zachowek wynosi zatem 1/6 (połowę wartości tego udziału zgodnie z art. 991 § 1 KC). Wartość zachowku przypadającego na każdego z powodów to kwota 9 000 zł (1/6 z 54 000 zł).
Sąd nie uwzględnił żądania pozwanej pomniejszenia wartości masy spadkowej o koszty pochówku, które według twierdzeń miały zostać poniesione przez pozwanych w wysokości ok. 6000 zł. Jak wynika z materiału dowodowego, to matka pozwanych pokryła koszty pochówku, przy czym na ten cel przeznaczyła pieniądze z zasiłku pogrzebowego w kwocie 4000 zł oraz polisy na życie spadkodawcy w kwocie 1800 zł. Tym samym nie było podstaw do odliczenia przez pozwanych od masy spadkowej kosztów pochówku, które nie zostały poniesione przez pozwanych.
Nieuzasadniony był również zarzut pozwanej dotyczący sprzeczności roszczenia powodów z zasadami współżycia społecznego (art. 5 KC).
Pozwana zarzut nadużycia prawa do zachowku uzasadniała przede wszystkim sporadycznymi kontaktami powodów ze spadkodawcą, konfliktem między nimi, przy czym okoliczności te eksponowała w szczególności w odniesieniu do J. A. (1). Relacje łączące obu powodów z ich ojcem – spadkodawcą – nie uzasadniają jednak uwzględnienia wskazanego zarzutu. Prawdą jest, że kontakty obu pozwanych ze spadkodawcą nie były tak częste jak jego kontakty z wnukami – pozwanymi. Było to jednak usprawiedliwione tym, że obaj powodowie zamieszkiwali w znacznych odległościach od miejsca zamieszkania spadkodawcy (na Ś.oraz w S.) podczas gdy pozwani zamieszkiwali w pobliżu spadkodawcy i mieli fizyczną możliwość jego częstych odwiedzin. Powodowie zaś odwiedzali spadkodawcę w miarę swoich możliwości: powód J. A. (2) ok. 3 razy w roku, zaś powód J. A. (1) raz w roku, co dwa lata. Utrzymywali również kontakt telefoniczny, a powodowie przekazywali spadkodawcy i jego żonie okolicznościowe podarunki, czy to pieniężne czy rzeczowe. Rodzice powodów nigdy nie znajdowali się w niedostatku, mieli wystarczającą ilość pieniędzy na własne potrzeby, a nawet oszczędności, podarunki nie stanowiły więc pomocy finansowej, a raczej zwyczajową formę wspierania rodziców przez dzieci.
Jednocześnie, co należy podkreślić, spadkodawca nie znajdował się nigdy w stanie, który wymagałby stałej opieki, pomocy ze strony osób drugich. Przez całe życie pozostawał sprawny i samodzielny, a częste odwiedziny przez pozwanych i ich matkę nie wynikały z takiej konieczności, a jedynie z chęci utrzymywania bliskich relacji. Żaden z powodów nie był też trwale skonfliktowany ze spadkodawcą. Co prawda, zdarzały się między nimi kłótnie, co dotyczy przede wszystkim powoda J. A. (1). Miała również miejsce jednorazowa sytuacja kiedy to powód J. A. (1) ubliżał swemu ojcu. Nie są to jednak okoliczności na tyle wyjątkowe, aby uzasadniały pozbawienie powodów należnego im zachowku. Nie były to konflikty wykraczające poza pewne granice, nie miały charakteru trwałego, a sytuację z ubliżaniem uznać należy za incydentalną. wbrew twierdzeniom pozwanej M. A. nie zamierzał wydziedziczyć powodów, a co najwyżej nosił się z zamiarem zawarcia umowy o dożywocie, czego ostatecznie nie uczynił, co więcej mimo kilkakrotnych przypadkowych rozmów ze znajoma notariusz W. G. (córka jego sąsiadów z działki) nigdy nie był i nie umawiał się z nią w Kancelarii a ich spotkania były przypadkowe . Sporządzenie testamentów, tak jak umowa darowizny, co wynika z treści aktów notarialnych miało miejsce w mieszkaniu J. i A. z uwagi na jej chorobę .
Wprawdzie pozwana D. A. twierdziła , że spadkodawca nosił się z zamiarem wydziedziczenia powodów, jednak bezspornym faktem jest że tego nie uczynił, ani jak wynika z poczynionych wyżej ustaleń nie planował. . Zarzut naruszenia prawa podmiotowego nie zasługiwał tym samym na uwzględnienie.
Również sytuacja materialna pozwanej D. M. (1) nie uzasadniała uwzględnienia roszczenia nadużycia prawa podmiotowego. Wprawdzie opisana przez nią jej sytuacja nie jest łatwa, gdyż zatrudniona jest na 1/8 etatu, a na swoim utrzymaniu ma małoletnie dziecko. Jednak otrzymała ze spadku znaczną korzyść majątkową w postaci lokalu mieszkalnego o powierzchni 60 m2, która to korzyść przekracza jej niezbędne potrzeby mieszkaniowe. Okoliczność dotycząca sytuacji materialnej pozwanego nie była zaś podnoszona w toku procesu i nie była przedmiotem postępowania. Sąd więc oddalił powództwo w całości. Wyrok Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 26 kwietnia 2016 r. I C 128/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
