Z chwilą śmierci należące do spadkodawcy prawa i obowiązki majątkowe o charakterze cywilnoprawnym przechodzą na inne osoby – spadkobierców zmarłego, na co wskazuje norma art. 922 KC. Polskie prawo spadkowe nie przewiduje możliwości powołania przez spadkodawcę ostatnią wolą innych osób – spadkobierców do poszczególnych przedmiotów wchodzących w skład spadku ani też do wyodrębnionych gospodarczo części majątku spadkowego. Dopuszczalne jest powołanie spadkobiercy lub spadkobierców jedynie do całego spadku albo do jego ułamkowej części. Zawsze jednak chodzi o abstrakcyjnie rozumiane części całości spadku. Nie jest przy tym możliwe dopatrywanie się wyjątku od omawianej reguły w dyspozycji art. 961 KC Przepis ten nie wprowadza bowiem odmiennych od tej reguły zasad dziedziczenia. Stanowi jedynie normę interpretacyjną w wypadku, gdy spadkodawca rozrządził w testamencie poszczególnymi przedmiotami majątkowymi, które wyczerpują prawie cały spadek, istnieje zaś wątpliwość co do rzeczywistej woli spadkodawcy. Takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 19 października 2000 roku, w sprawie o sygnaturze akt II CKN 505/00.
Z powyższego wynika, że rozporządzenie konkretnymi przedmiotami wchodzącymi w skład masy spadkowej w zasadzie powinno być traktowane jako zapis na osobę, na rzecz której miało nastąpić przysporzenie, jako zapisobiorcę. W razie wątpliwości czy rozporządzenie spadkodawcy należy traktować jako testament czy jako zapis z reguły osobę wymienioną w testamencie należy traktować jako zapisobiercę, zaś tylko wyjątkowo jako spadkobiercę, gdy zapisane jej przedmioty wyczerpują cały spadek.
Przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie określają w sposób precyzyjny przedmiotu zapisu. Przepis art. 968 § 1 KC stanowi jedynie, że spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapis zwykły). Z treści przepisu tego wynika więc, że na skutek ustanowienia zapisu zwykłego pomiędzy obciążonym zapisem, a zapisobiercą powstaje stosunek prawny o charakterze zobowiązaniowym, czyli prawo o charakterze względnym. Zapis jest rozrządzeniem testamentowym, w którego wyniku po otwarciu spadku powstaje skuteczny inter partes stosunek zobowiązaniowy, którego przymusowa realizacja może być dochodzona w postępowaniu procesowym. W stosunku tym zapisobierca jest wierzycielem, obciążony – dłużnikiem, a przedmiotem jest świadczenie majątkowe określone przez spadkodawcę w testamencie. Tak przyjął Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 20 października 2004 roku. Nie ulega wątpliwości, że przedmiotem zapisu zwykłego może być każde świadczenie majątkowe, które jest przedmiotem zobowiązania. Zapis może opiewać na świadczenie pieniężne jednorazowe, polegające na zapłacie oznaczonej sumy pieniężnej lub powtarzające się w przyszłości np. w postaci renty.
Aktualnie nie budzi już wątpliwości, tak doktryny jak i judykatury, że zapis może zostać określony nie tylko jako oznaczona kwota pieniężna, ale także jako równowartość określonej części przedmiotu. Takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 14 września 1970 roku, oraz w uchwale z dnia 16 czerwca 1972 roku. Podobnie w uchwale z dnia 18 grudnia 1990 roku Sąd Najwyższy stwierdził, że określenie zapisu jako ułamka wartości udziału spadkowego jest prawnie skuteczne. W orzeczeniach tych zarysowała się jednolitość stanowiska Sądu Najwyższego, który wypowiedział się za dopuszczalnością oznaczenia przez spadkodawcę kwoty pieniężnej stanowiącej przedmiot zapisu w sposób pośredni, a więc przez jego ustalenie według innego niż pieniądz miernika wartości. W świetle przytoczonego orzecznictwa należy uznać, że nie ma jakichkolwiek przeszkód do obciążenia spadkobiercy zapisem, którego przedmiotem jest kwota pieniężna oznaczona jako wartość ułamkowa spadku czy składnika spadku. W takiej sytuacji w celu ustalenia wysokości zapisanego świadczenia pieniężnego konieczne jest tylko przeprowadzenie nieskomplikowanej w istocie operacji rachunkowej.
Niezależnie od powyższego w literaturze wskazuje się, że podstawowe znaczenie przy ustanowieniu zapisu ma wola testatora. Strony wykonując zapis powinny się tej woli podporządkować. Wymagane jest by spadkodawca ściśle określił w testamencie przedmiot zapisu zwykłego. Z reguły przedmiotem zapisu zwykłego są rzeczy lub prawa wchodzące w skład spadku. Rozporządzenie testamentowe zwane w kodeksie zapisem wykazuje podobieństwo do powołania spadkobiercy, bowiem w następstwie realizacji zapisu określona osoba otrzymuje korzyść majątkową, na wypadek śmierci spadkodawcy. Stosownie do brzmienia przepisu art. 948 KC, testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwe najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy, jeżeli natomiast testament może być tłumaczony rozmaicie, należy przyjąć taką wykładnię, która pozwala utrzymać rozrządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść. Takie też stanowisko zajął także Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 20 października 2004 roku.
Zobowiązanie do wykonania zapisu testamentowego jest zobowiązaniem bezterminowym, co oznacza, że termin jego wykonania przez spadkobiercę nie jest z góry oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania. Termin płatności w tej sytuacji wyznaczy dopiero wezwanie do zapłaty zgodnie z art. 455 KC Dłużnik zobowiązany jest do spełnienia świadczenia niezwłocznie po otrzymaniu wezwania do zapłaty. Takie stanowisko zajął także Sąd Najwyższy, np. w wyroku z dnia 22.02.2007 r., w sprawie o sygnaturze akt I CSK 433/06, w wyroku z dnia 28.06.2005 r., w sprawie o sygnaturze akt I CK 7/05.
Sprawa spadkowa opracowana przez Kancelarię
W niniejszej sprawie powód domagał się od pozwanej zapłaty kwoty 69.217,50 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 8 sierpnia do dnia zapłaty tytułem wykonania zapisu zwykłego uczynionego przez spadkodawcę J. K. w testamencie notarialnym z dnia 9 grudnia 2002 r.
Zauważyć należy, iż pomiędzy stronami nie była sporna zasada odpowiedzialności pozwanej za wykonanie zapisu testamentowego zwykłego. Pozwana bowiem uznała powództwo co do zasady. Zważyć należy, iż w testamencie notarialnym z dnia 9 grudnia 2002 r. zobowiązała spadkobiercę J. K. tytułem zapisu do wypłaty na rzecz brata S. K. kwoty stanowiącej równowartość udziału wynoszącego ¼ część we własnościowym spółdzielczym prawie do lokalu mieszkalnego. Spór pomiędzy stronami sprowadzał się do ustalenia podstawy roszczenia z tytułu zapisu zwykłego tj. określenia wartości ww. ograniczonego prawa rzeczowego. Strona pozwana powoływała się na wartość wskazaną w operacie szacunkowym sporządzonym przez M. B., która określiła wartość mieszkania na kwotę 187.800 zł. Powód natomiast kwestionował prawidłowość tego operatu. Ostatecznie, wartość mieszkania według stanu na dzień otwarcia spadku tj. na dzień 31 maja 2013 r. została przez Sąd ustalona na podstawie dowodu z opinii biegłej sądowej z zakresu szacowania nieruchomości. W przedstawionej opinii I. P. wskazała, że wartość rynkowa spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego stanu z dnia 31 maja 2013 roku wynosi 238.700 zł. Jak wskazano powyżej, bo uzupełnieniu opinii przez biegłą i złożeniu wyjaśnień na rozprawie, strony nie kwestionowały już wartości mieszkania, stąd należało w pełni podzielić stanowisko przedstawione przez biegłą. W związku z tym, iż wysokość roszczenia z tytułu zapisu testamentowego była równa ¼ część w spółdzielczym własnościowym prawie do lokalu mieszkalnego nr (…) położonego w G. przy ulicy (…), powodowi należała się z tytułu zapisu kwota 59.675 zł (1/4 x 238.700 zł). Należy zauważyć, że na rozprawie w dniu 19 czerwca 2018 r. pozwana ostatecznie uznała powództwo w zakresie kwoty 59.675 zł.
Zważyć również należy, iż pozwana dokonywała na rzecz powoda co miesiąc wpłaty w wysokości 391,25 zł. Łącznie wpłaciła na rzecz powoda kwotę 8.998, 75 zł. W reakcji na dokonane przez pozwaną wpłaty pismem z dnia 17 stycznia 2018 r. powód cofnął pozew o kwotę 7.042, 50 zł, pismem z dnia 20 kwietnia 2018 r. o kwotę 1.173, 75 zł, zaś na rozprawie w dniu 19 czerwca 2018 r. cofnął pozew o dalszą kwotę 782, 50 zł. Zgodnie z treścią art. 203 § 1 KPC pozew może być cofnięty bez zezwolenia pozwanego aż do rozpoczęcia rozprawy, a jeżeli z cofnięciem połączone jest zrzeczenie się roszczenia – aż do wydania wyroku. Sąd zważył, iż w niniejszej sprawie powód cofnął pozew za zgodą pozwanej. Nadto, oceniając czynność procesową powoda w myśl przepisu art. 203 § 4 KPC sąd nie dopatrzył się okoliczności wskazujących na to, aby czynność ta była sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierzała do obejścia prawa. W tym stanie sprawy, uznając cofnięcie pozwu za dopuszczalne i prawnie skuteczne w świetle art. 203 § 1, § 4 KPC na mocy art. 355 § 1 KPC należało orzec jak w punkcie drugim sentencji wyroku.
Biorąc zatem pod uwagę częściowe cofnięcie pozwu oraz treść opinii biegłego sądowego z zakresu szacowania nieruchomości Sąd doszedł do przekonania, że do zasądzenia na rzecz powoda pozostaje kwota 50.675, 75 zł. Od powyższej kwoty na mocy art. 481 KC Sąd zasądził ustawowe odsetki za opóźnienie od dnia 8 sierpnia 2016 r. do dnia wyrokowania. Zważyć bowiem należy, iż przed wytoczeniem powództwa, pismem z dnia 28 lipca 2016 r. powód wezwał pozwaną do zapłaty kwoty 80.000 zł tytułem realizacji zapisu testamentowego zawartego w testamencie notarialnym J. K. z dnia 9 grudnia 2002 r. w terminie 3 dni na wskazany rachunek bankowy. Wezwanie zostało pozwanej doręczone w dniu 4 sierpnia 2016 r., a zatem roszczenie stało się wymagalne z dniem 8 sierpnia 2016 r.
Z uwagi na szczególną sytuację pozwanej, należność główną zasądzoną w punkcie pierwszym wyroku, na podstawie przepisu art. 320 KPC, Sąd rozłożył na 50 rat, w tym na 49 pierwszych rat w wysokości po 1.000 zł każda, i jedną ostatnią ratę w kwocie 1.675, 75 wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie jak w pkt I wyroku. Jednocześnie, Sąd zastrzegł, iż raty są płatne miesięcznie, do 10 dnia każdego miesiąca, poczynając od miesiąca sierpnia 2018 r., z zastrzeżeniem odsetek ustawowych w przypadku opóźnienia w płatności którejkolwiek z rat. Zgodnie z treścią przepisu art. 320 KPC w szczególnie uzasadnionych wypadkach sąd może w wyroku rozłożyć na raty zasądzone świadczenie. Jak podnosi się w doktrynie zastosowanie tego tzw. moratorium sędziowskiego może mieć miejsce jedynie w wypadkach „szczególnie uzasadnionych”, tzn. wyjątkowych. Należy przyjąć, że owe „szczególne okoliczności” zachodzą wówczas, kiedy natychmiastowe wykonanie wyroku byłoby rażące sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Na przykład jeżeli ze względu na stan majątkowy, zdrowotny, rodzinny i inne niezwłoczne spełnienie świadczenia lub jednorazowo spełnienie zasądzonego świadczenia przez pozwanego byłoby niemożliwe, bardzo utrudnione lub narażałoby pozwanego albo jego bliskich na niepowetowaną szkodę. Stosując przepis art. 320 KPC Sąd powinien rozważyć wszystkie okoliczności danej sprawy, zarówno dotyczące pozwanego, jak i powoda (por. A. Zieliński (red.) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, wydanie 7, C.H. Beck 2014, s. 563-564). Wyrok Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 3 lipca 2018 r. I C 1278/16
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
