Stosownie do przepisu art. 1015 KC oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania (§ 1). Brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Z powyższego wynika, że sześciomiesięczny termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku jest terminem zawitym prawa materialnego, z którego upływem ustawa wiąże wygaśnięcie uprawnienia do dokonania takiej czynności. Dla spadkobiercy ustawowego początek biegu tego terminu będzie z reguły tożsamy z dniem powzięcia wiadomości o śmierci spadkobiercy (art. 924 KC, 925 KC), jako że już wówczas wiedział on o swoim powiązaniu ze spadkodawcą, a więc znał układ stosunków rodzinnych, na których opiera się powołanie go w odpowiedniej kolejności na spadkobiercę ustawowego (art. 931 i n. KC).
W myśl art. 1019 § 1 KC jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli z następującymi zmianami: 1) uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem; 2) spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca. Wedle zaś § 2 i 3 wskazanego artykułu spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w powyższy sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd.
Konstrukcja uchylenia się od skutków prawnych złożonego pod wpływem błędu oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (art. 1019 § 1 KC) została rozciągnięta na sytuacje, w których pod wpływem błędu spadkobierca nie złożył żadnego oświadczenia w terminie (art. 1019 § 2 KC), a więc takie, w których w istocie spadkobierca uchyla się nie od skutków prawnych swego oświadczenia, lecz od skutków biernego zachowania się – niezłożenia oświadczenia. W tych wypadkach skuteczne uchylenie się od skutków niezłożenia oświadczenia w terminie powoduje wyłączenie działania fikcji prostego przyjęcia spadku, wynikającej z art. 1015 § 2 zd. 1 KC
Oświadczenie dotyczące spadkobrania jest jednostronną czynnością prawną, do której mają zastosowanie przepisy ogólne o wadach oświadczenia woli dotyczące błędu lub groźby (art. 84 i 87 KC, ze zm. wynikającymi z art. 1019 KC). Spadkobierca może zatem uchylić się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, jeżeli takie zachowanie było konsekwencją błędu prawnie istotnego co do przedmiotu spadku, a do uchylenia się dojdzie przed sądem, który dokonuje jego zatwierdzenia i jednocześnie złoży oświadczenie, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca.
Oświadczenie o uchyleniu się od tych negatywnych skutków powinno być złożone, zgodnie z art. 88 § 2 KC przed upływem roku od wykrycia błędu. Sąd dokonuje kontroli dopuszczalności uchylenia się od skutków oświadczenia woli, jak i niezłożenia wymaganego oświadczenia, pod kątem spełnienia ustawowych przesłanek. Powołanie się przez spadkobiercę, na działanie pod wpływem błędu wymaga wykazania, że błąd był istotny, dotyczył czynności prawnej i znajduje usprawiedliwienie w okolicznościach sprawy.
W literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego stan niewiedzy spadkobiercy o długach obciążających dany spadek określa się w różny sposób. Wskazuje się na błąd co do „przedmiotu spadku”, „stanu spadku”, „stanu majątku spadkowego”, „istotnych właściwości spadku” i innych (W. Borysiak (w:) Kodeks cywilny. Komentarz., red. K. Osajda, 2017 r., Legalis). Mylne wyobrażenie spadkobiercy o stanie spadku może odnosić się do samego faktu istnienia długów spadkowych oraz ich wysokości. Błąd istotny spadkobiercy co do stanu spadku można ogólnie ująć jako taki błąd, który uzasadniałby przypuszczenie, że gdyby składający nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia oznaczonej treści. Oświadczenie o przyjęciu spadku po określonym spadkobiercy łączy się z reguły z przekonaniem, że dojdzie do powiększenia majątku spadkobiercy w wyniku dziedziczenia lub przynajmniej do niepogorszenia jego sytuacji majątkowej.
O błędzie co do przedmiotu spadku można mówić wtedy, gdy brak wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego nie jest wynikiem braku staranności po stronie spadkobiercy, czy też inaczej, gdy „błąd jest usprawiedliwiony okolicznościami sprawy” (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 2011 r., I CSK 85/11, L.). W orzecznictwie wskazuje się również, że niewiedza spadkobiercy o stanie spadku – pomimo podjętych odpowiednich, możliwych działań – może być uznana za błąd istotny (postanowienie z dnia 5 lipca 2012 r., IV CSK 612/11, OSNC 2013, Nr 3, poz. 39). W przytoczonym powyżej postanowieniu z dnia 1 grudnia 2011 r., I CSK 85/11, Sąd Najwyższy wskazał nadto, że wieloletni brak bliższych kontaktów syna z ojcem, konflikt z innymi krewnymi spadkodawcy, o czym świadczy chociażby niepoinformowanie przez nich syna o śmierci ojca, zorganizowanie pogrzebu bez udziału syna spadkodawcy sprawia, że nie można postawić uczestnikowi zarzutu braku wiedzy o stanie spadku będącego wynikiem braku z jego strony należytej staranności. Stwierdzenie, że spadkobierca, który nie złożył żadnego oświadczenia w przedmiocie nabycia lub odrzucenia spadku, nie dołożył należytej staranności w celu pozyskania wiedzy o stanie spadku (art. 1019 § 2 KC), powinno być poprzedzone oceną okoliczności konkretnej sprawy i ustaleniem, jakich aktów staranności można było od niego wymagać (tak postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 172/12).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
D. S. (2), działający jako przedstawiciel ustawowy swojego małoletniego syna M. S. (1) złożył w dniu 14 marca 2017 r. do tutejszego sądu wniosek o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia woli o odrzuceniu spadku po J. S. (2) oraz przyjęcie od wnioskodawcy oświadczenia o odrzuceniu spadku.
W uzasadnieniu wniosku wskazano, że w dniu 30 sierpnia zmarł J. S. (2) – dziadek małoletniego wnioskodawcy. W ustawowym terminie przedstawiciel ustawowy małoletniego złożył do sądu rodzinnego wniosek o zezwolenie na dokonanie złożenia w imieniu małoletniego syna oświadczenia o wyrażeniu zgody na odrzucenie spadku po J. S. (2). Wnioskodawca wskazał, że Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 10 stycznia 2011w. zezwolił na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego. D. S. (2) przedstawiciel ustawowy małoletniego w uzasadnieniu wniosku wskazał, iż był przekonany, że zgoda sądu rodzinnego na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego jest równoznaczna z zachowaniem terminu i odrzuceniem spadku przez małoletniego wnioskodawcę. Zdaniem wnioskodawcy doszło do błędu, który uzasadnia złożenie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia woli co do odrzucenia spadku w imieniu małoletniego M. S. (1). O wspomnianym błędzie wnioskodawca dowiedział się z zawiadomienia Sądu Rejonowego w związku z prowadzonym postępowaniem w sprawie z wniosku Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo – Kredytowej im. F. S. z siedzibą w G. o stwierdzenie nabycia spadku po J. S. (2).
W ocenie Sądu wnioskodawca spełnił powyższe wymagania. D. S. (2) wraz z pełnoletnim synem złożyli przed notariuszem oświadczenie o odrzuceniu spadku po zmarłym J. S. (2). To spowodowało, że tytuł powołania do spadku przeszedł na jego małoletniego wówczas syna M. S. (1). D. S. (2) już w dniu 23 listopada, a więc niezwłocznie, wystąpił do sądu rodzinnego o wyrażenie zgody na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego syna M. S. (1), po otrzymaniu stosownego postanowienia pozostawał w błędnym przekonaniu, że wskazane orzeczenia zastępuje oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego syna. Po wykryciu swojego błędu w dniu 10 marca uchylił się od skutków prawnych nie zachowania terminu do odrzucenia spadku zanim upłynął roczny termin od daty jego wykrycia.
Przedstawiciele ustawowi małoletniego wówczas wnioskodawcy dołożyli należytej staranności by spadek po J. S. (2) odrzucił również M. S. (1), bowiem z zachowaniem terminu złożyli stosowny wniosek do Wydziału Rodzinnego i uzyskali zezwolenie na dokonanie czynności polegającej na odrzuceniu w imieniu małoletniego spadku. Błąd przedstawiciela ustawowego wnioskodawcy dotyczył sposobu odrzucenia spadku. Istniało bowiem u niego przeświadczenie o dopełnieniu obowiązku odrzucenia spadku w imieniu syna poprzez wydanie stosowanego postanowienia przez Sąd. Wątpliwość w tym zakresie wywołały dopiero wezwania skierowane przez Sąd na rozprawę w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku po J. S. (2). Błąd taki jest zdaniem Sądu błędem co do prawa i należy go ocenić jako błąd istotny. Gdyby błąd ten nie zaistniał doszłoby do odrzucenia przez D. S. (2) w imieniu syna spadku po J. S. (2). Rozstrzygając na tle okoliczności tego konkretnego przypadku o tym, czy błąd był wynikiem niedołożenia należytej staranności, Sąd miał na względzie przeciętny stan świadomość prawnej społeczeństwa.
Podkreślić należy, że przedstawiciele ustawowi wnioskodawcy nie mają żadnego doświadczenia prawniczego. Na miarę swoich możliwości uczynili wszystko co w ich mocy, aby syn nie dziedziczył po spadkodawcy – J. S. (2) długów. Jednak opisywany problem prawniczy i kwestia czytelnego zrozumienia konieczności odrzucenia spadku najpierw w imieniu własnym przed notariuszem, następnie uzyskania zgody na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego wyrażonej przez Sąd Rodzinny, a następnie dalsze złożenie już właściwego oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego, przed Sądem Cywilnym wykraczało ponad przeciętną wiedzę osób, które nie interesują się prawem i nie mają z nim styczności. W ocenie Sądu nie można także uznać, aby przedstawiciel ustawowy wnioskodawcy w sposób lekkomyślny zaniechał dalszych czynności związanych z odrzuceniem spadku, a jego błąd co do odrzucenia spadku w imieniu syna jest i doniosły i usprawiedliwiony okolicznościami.
Wobec powyższego Sąd uznał żądanie za uzasadnione i na podstawie art. 1019 § 3 KC zatwierdził uchylenie się już pełnoletniego M. S. (1) od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 30 października 2017 r. I Ns 430/17
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
