Zgodnie z art. 1025 § 1 KC, sąd na wniosek osoby mającej w tym interes stwierdza nabycie spadku przez spadkobiercę. Stwierdzenie nabycia spadku nie może nastąpić przed upływem sześciu miesięcy od otwarcia spadku, chyba że wszyscy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku (art. 1026 KC). Spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku, a więc z chwilą śmierci spadkodawcy (art. 925 KC w zw. z art. 924 KC). Jednakże w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania, może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić (art. 1012 w zw. z art. 1015 § 1 KC).
Brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1015 § 2 KC w brzmieniu po noweli dokonanej ustawą z dnia 20 marca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 539). Zgodnie z art. 926 KC powołanie do spadku wynika albo z ustawy albo z testamentu. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. Dziedziczenie testamentowe wyłącza dziedziczenie przez spadkobierców ustawowych, gdyż spadkobierca za pomocą testamentu, a więc rozrządzenia na wypadek śmierci, wskazuje wyraźnie osoby, które powołuje do spadku po sobie (art. 941 KC). Wola spadkodawcy ma w tej sytuacji znaczenie decydujące. Obowiązujące przepisy Kodeksu cywilnego dają pierwszeństwo porządkowi dziedziczenia określonemu przez spadkodawcę w testamencie (art. 926 KC).
Z art. 926 § 2 KC można wyprowadzić wniosek, że powołanie z ustawy do spadku następuje, gdy: 1. spadkodawca nie pozostawił testamentu; 2. spadkodawca wprawdzie sporządził testament, lecz go skutecznie odwołał; 3. testament okazał się nieważny albo bezskuteczny; 4. testament nie powołuje spadkobiercy, lecz zawiera wyłącznie dyspozycje w kwestii zapisów, poleceń, wydziedziczenia albo jest tzw. testamentem negatywnym; 5. żadna z osób fizycznych powołanych przez spadkobiercę nie dożyła otwarcia spadku; 6. żadna z osób prawnych objętych testamentem nie istnieje w chwili otwarcia spadku; 7. żadna z powołanych przez spadkodawcę osób nie chce dziedziczyć (odrzucenie spadku art. 1020 KC) lub nie może być spadkobiercą (uznanie za niegodnego art. 928 i nast. KC).
Testament przewidziany w art. 949 § 1 KC jest testamentem własnoręcznym spadkodawcy. Ustawodawca nie używa wprawdzie określenia „własnoręczny”, ale wniosek ten płynie ze sformułowania: „spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym”, zawartego w treści ww. przepisu. Testament własnoręczny należy do grupy testamentów zwykłych, co oznacza, że może być sporządzony przez każdą osobę fizyczną mającą zdolność testowania w każdym momencie. Będzie on również ważny bezterminowo i wywoła skutki mortis causa, chyba że testator za swojego życia testament ten odwoła. Jako wymogi formalne dla ważnego sporządzenia testamentu własnoręcznego ustawodawca zastrzega konieczność, by spadkodawca napisał go w całości pismem ręcznym, podpisał i opatrzył datą. Wyjątkowo jednak brak daty nie będzie pociągał za sobą nieważności testamentu (art. 949 § 2 KC).
Dla ważności testamentu własnoręcznego cała treść tego testamentu musi być zatem spisana osobiście przez testatora. W doktrynie prawa i orzecznictwie wskazuje się, iż wymaganie własnoręczności sporządzenia aktu ostatniej woli pełni wiele ważnych funkcji. Po pierwsze, utrudnia sfałszowanie testamentu (znacznie łatwiej podrobić sam podpis, niż sporządzić treść całego dokumentu). Po drugie, nadaje powagi czynności sporządzania testamentu i skłania ku gruntownemu przemyśleniu treści oświadczenia przez spadkodawcę. Po trzecie, łatwo pozwala oddzielić oświadczenie ostatniej woli od innych oświadczeń spadkodawcy (testamentem jest wyłącznie treść spisana własnoręcznie). Po czwarte, pozwala uniknąć ponoszenia kosztów związanych ze sporządzeniem aktu ostatniej woli (np. związanych z koniecznością zapłaty wynagrodzenia profesjonaliście za asystowanie przy dokonywaniu takiej czynności prawnej). Testament własnoręczny sporządza sam testator. Przy tej formie testamentu nie jest wymagana obecność świadków. Podpis spadkodawcy pod testamentem własnoręcznym musi być także postawiony przez niego odręcznie. Nie jest dopuszczalne – ani technicznie możliwe – posłużenie się tu podpisem elektronicznym. Nie ma możliwości posłużenia się inną osobą, która z upoważnienia bądź jako pełnomocnik złożyłaby podpis za spadkodawcę.
Przyjmuje się, przy tym, że nieczytelność podpisu spadkodawcy nie powinna automatycznie eliminować ważności testamentu, o tyle wprowadza element niepewności co do identyfikacji osoby testatora i autentyczności jego podpisu, który w takich sytuacjach powinien być każdorazowo weryfikowany w drodze opinii biegłego sądowego z zakresu analizy pismoporównawczej, by ocenić, czy podpis ten wykazuje cechy znamienne dla pisma testatora objętego treścią testamentu (i ewentualnie w porównaniu z innymi próbkami jego pisma, jeśli są dostępne) i czy testator stale się w taki sposób podpisywał (co wymagać będzie porównania tego podpisu z podpisami zamieszczonymi przez niego za życia na innych dokumentach). Zgodnie z etymologią słowa podpis przyjmuje się, że musi się on znajdować pod treścią oświadczenia woli testatora. Zakresem tego oświadczenia będzie więc objęte tylko to, co znajduje się nad podpisem. Sąd Najwyższy dodał jednak w tym kontekście, że wyjątkowo podpis może zostać umieszczony w innym miejscu, jeżeli jego związek z treścią tego oświadczenia będzie oczywisty (uchwała SN z 5.6.1992 r., III CZP 41/92, OSNCP 1992, Nr 9, poz. 147). Podpis na testamencie własnoręcznym dokumentuje zakończenie sporządzania testamentu (przed podpisaniem można mówić jedynie o projekcie testamentu); pozwala na identyfikację spadkodawcy jako autora testamentu; utrudnia sfałszowanie aktu ostatniej woli (ze względu na wymaganie własnoręcznego napisania takiego testamentu znaczenie tej cechy podpisu jest mniejsze); podkreśla solenny charakter testamentu jako czynności prawnej; dowodzi animus testandi spadkodawcy.
Zasadę przyrostu w polskim prawie spadkowym przewiduje art. 965 KC. W ramach dziedziczenia testamentowego zasada przyrostu rozstrzyga, co się dzieje z udziałem spadkowym, który przypadłby jednemu ze spadkobierców testamentowych, jeśliby ten nie zmarł przed otwarciem spadku albo gdyby nie odrzucił spadku. Teoretycznie w takim wypadku możliwe są dwa rozwiązania; pierwsze polega na przyznaniu udziału tego spadkobiercy pozostałym spadkobiercom testamentowym, drugie zaś na przyznaniu owego udziału spadkobiercom testamentowym. Polski KC stoi na gruncie pierwszego rozwiązania, czyli właśnie przyrostu. Jak stanowi art. 965 KC, jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców testamentowych, a jeden z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą, przeznaczony dla niego udział, w braku odmiennej woli spadkodawcy, przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym w stosunku do przypadających im udziałów (przyrost).
Artykuł 965 KC stanowiący, że jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców testamentowych, a jeden z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą, to przeznaczony dla niego udział w braku odmiennej woli spadkodawcy, przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym w stosunku do przypadających im udziałów, ma zastosowanie również w sytuacji, gdy odpada dwóch lub więcej spadkobierców, ale pozostaje co najmniej jeden z powołanych. Skoro «przyrost» nie następuje w wypadku odmiennej woli spadkodawcy, to odmienna wola spadkodawcy co do przyrostu może wynikać wprost w sytuacji przewidzianej w art. 963 KC, a więc kiedy spadkodawca powołał spadkobiercę testamentowego na wypadek, gdyby inna osoba powołana jako spadkobierca ustawowy lub testamentowy nie chciała lub nie mogła być spadkobiercą (tzw. podstawienie zwykłe), a także w wypadku tzw. podstawienia powierniczego przewidzianego przez art. 964 KC. W wypadku zaś gdy spadkodawca nie skorzystał z uprawnień przewidzianych w powołanych przepisach jego odmienna wola, tj. wyłączenie przyrostu musi wynikać z wykładni treści testamentu.
Sprawa spadkowa opracowana przez Kancelarię
W chwili śmierci spadkodawczyni była wdową. Pozostawiła po sobie córkę H. Ł. (1) oraz wnuczęta: wnioskodawczynię i uczestników J. S. (1), A. S. (1) i B. S. (2), dzieci nieżyjącego już wówczas syna spadkodawczyni E. S., zmarłego w dniu 25.08.2010 r. Drugi syn spadkodawczyni Z. S., zmarł również przed spadkodawczynią, w dniu 26.04.2009 r. jako kawaler, nie pozostawiając po sobie zstępnych. Spadkodawczyni nie miał innych dzieci naturalnych ani przysposobionych, ani z innego związku, nie toczyło się postępowanie o niegodność dziedziczenia po spadkodawcy. Nikt ze spadkobierców nie zrzekał się dziedziczenia, nie był sporządzany po spadkodawcy akt poświadczenia dziedziczenia. Nikt nie składał w ustawowym terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku po spadkodawczyni.
W niniejszej sprawie na podstawie ustalonego stanu faktycznego należało stwierdzić, że dziedziczenie po spadkodawczyni odbywa się na podstawie testamentu notarialnego z dnia 17.02.2009 r., pozostawionego przez spadkodawczynię, gdyż w ocenie Sądu nie ujawniły się okoliczności, które podważałyby jego ważność, w szczególności został on sporządzony w jednej z przewidzianych prawem form – w formie prawidłowo sporządzonego aktu notarialnego; nadto również wnioskodawczyni i uczestnicy nie podważali ważności tego testamentu. Z uwagi jednak na to, że Z. S. nie dożył otwarcia spadku, to z mocy art. 965 KC należało przyjąć, że spadek na podstawie ww. testamentu w całości, wskutek przyrostu nabyła uczestniczka – córka spadkodawczyni H. Ł. (1). Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 19 października 2017 r. I Ns 173/17
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
