Czy po śmierci męża czy żony można dokonać podziału majątku tak jak po rozwodzie? Czy małżonek musi dziedziczyć po drugim po śmierci, by dokonać podziału majątku? Na pierwsze i drugie pytanie należy odpowiedzieć twierdząco.
W wypadku, gdy w skład spadku po zmarłym małżonku wchodzi udział spadkodawcy w majątku objętym małżeńską wspólnością ustawową z żyjącym małżonkiem, do dokonania działu spadku niezbędne jest uprzednie albo jednoczesne z działem spadku (w tym samym postępowaniu), przeprowadzenie podziału majątku wspólnego, chyba że zapadł już prawomocny wyrok rozstrzygający o żądaniu ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym oraz o żądaniach zwrotu wydatków, nakładów i innych świadczeń z majątku wspólnego na majątek odrębny lub odwrotnie, albo że częściowy dział spadku nie dotyczy udziału spadkodawcy w majątku wspólnym (uchwała SN z 2.03.1972 r., III CZP 100/71, OSNC 1972/7-8/129).
Zauważyć w tym miejscu można także, iż przeprowadzenie podziału majątku wspólnego w postępowaniu o dział spadku jest możliwe na podstawie art. 689 k.p.c., stanowiącego, że jeżeli cały majątek spadkowy lub poszczególne rzeczy wchodzące w jego skład stanowią współwłasność z innego tytułu niż dziedziczenie, dział spadku, podział majątku i zniesienie współwłasności mogą być połączone w jednym postępowaniu.
Sąd rozpoznający sprawę o dział spadku nie może niejako automatycznie przypisać każdemu z małżonków udziału w wysokości 50%, dopóki ustalenie takie nie znajdzie odzwierciedlenia w treści stosownego postanowienia, zapadłego w konsekwencji prawidłowo przeprowadzonego postępowania o podział majątku. W sytuacji, gdy w skład spadku wchodzi udział w majątku, który był objęty małżeńską wspólnością ustawową, a wcześniej nie doszło do przesądzenia ewentualnych zwrotów z tytułu nakładów, wydatków oraz innych świadczeń z majątku wspólnego na majątek odrębny i odwrotnie, nie jest możliwe ustalenie składu i wartości dzielonego spadku.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy ustanawia domniemanie, że udziały małżonków w majątku wspólnym są równe (art. 43 § 1 k.r.o.). Jednakże z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku; spadkobiercy małżonka mogą wystąpić z takim żądaniem tylko w wypadku, gdy spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa albo o rozwód lub wystąpił o orzeczenie separacji.
Przepis art. 684 k.p.c. stanowi, iż skład i wartość majątku ulegającego podziałowi ustala sąd. Dotyczy to tak majątku wspólnego małżonków, jak i majątku spadkowego. Stąd też sąd rozstrzygając przedmiotową sprawę w pierwszej kolejności dokonał ustalenia składu majątku podlegającego podziałowi oraz jego wartości, kierując się przy tym zasadą, że w toku dokonywania działu spadku na podstawie art. 1035 i n. k.c., stan spadku ustala się według stanu z dnia otwarcia spadku, jego zaś wartość – według cen z chwili dokonania działu (por. uchwała SN z 27.09. 1974 r., III CZP 58/74, OSNC 1975/6/90). Podobne zasady znajdują zastosowanie do podziału majątku wspólnego małżonków po ustaniu wspólności majątkowej, z tą różnicą, iż stan majątku objętego wspólnością ustalany jest na chwilę ustania wspólności majątkowej między małżonkami. W przypadku ustania wspólności wskutek śmierci jednego z małżonków oba te momenty będą tożsame.
Co podlega podziałowi po śmierci małżonka
Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków.
Do majątku wspólnego należą w szczególności:
1) pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków;
2) dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków;
3) środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków;
4) kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2019 r. poz. 300, z późn. zm).
Do majątku osobistego każdego z małżonków należą:
1) przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;
2) przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;
3) prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
4) przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
5) prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
6) przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;
7) wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;
8) przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
9) prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;
10) przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Stosownie do przepisu art. 45 § 1 zd. 1 k.r.o., każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Zwrotu dokonuje się przy podziale majątku wspólnego. Przepis art.45 k.r.o. reguluje rozliczenia z tytułu wydatków i nakładów poczynionych w czasie trwania wspólności ustawowej. Nie reguluje natomiast rozliczeń pomiędzy małżonkami wydatków i nakładów poczynionych z majątków osobistych na majątek wspólny w czasie od ustania wspólności ustawowej do momentu podziału majątku, których podstawę materialnoprawną stanowią odpowiednio zastosowane przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych, w tym art. 207 k.c. Zgodnie z ugruntowanym poglądem wyrażanym w judykaturze i piśmiennictwie, w świetle przepisu art. 45 § 1 zd. 1 k.r.o., w sprawie o podział majątku wspólnego o zwrocie wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków sąd orzeka bez osobnego żądania uczestników postępowania (tak między innymi Krystyna Skiepko „Komentarz do spraw o podział majątku wspólnego małżonków.” Warszawa 2015 rok, Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 16 października 1997 roku, II CKN 395/97, opubl. Lex 50532, w uchwale z dnia 21 lutego 2008 roku, III CZP 148/07, OSNC 2009, nr 2, poz.23).
Sposób podziału majątku po śmierci męża czy żony
Każdy z małżonków czy spadkobierców może żądać, ażeby podział majątku czy spadku nastąpił przez podział rzeczy wspólnej, chyba że podział byłby sprzeczny z przepisami ustawy lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy albo pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości.
Jeżeli podział następuje z mocy orzeczenia sądu, wartość poszczególnych udziałów może być wyrównana przez dopłaty pieniężne; rzecz, która nie daje się podzielić, może być natomiast przyznana stosownie do okoliczności jednemu ze współwłaścicieli z obowiązkiem spłaty pozostałych albo sprzedana stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego.
Zgodnie zatem z przytoczonymi wyżej regulacjami kodeksu cywilnego podział spadku albo majątku może nastąpić przez:
1) podział rzeczy w naturze (tzw. podział fizyczny), z ewentualnym wyrównaniem wartości poszczególnych udziałów dopłatami pieniężnymi;
2) przyznanie rzeczy jednemu ze współwłaścicieli lub kilku na współwłasność za ich zgodą i zasądzenie od nich spłat na rzecz pozostałych współwłaścicieli;
3) licytacyjną sprzedaż rzeczy wspólnej przez komornika i podział uzyskanych pieniędzy (tzw. podział cywilny).
Jak się wydaje, podstawowym, wyraźnie preferowanym przez kodeks cywilny sposobem podziału jest podział fizyczny (tak Sąd Najwyższy w niepublikowanych orzeczeniach: z dnia 30 października 1978 r., I CRN 214/78 i z dnia 16 listopada 1993 r., I CRN 176/93).
Należy zatem przyjąć, że w postępowaniu sądowym pierwszeństwo ma fizyczny podział rzeczy wspólnej. Jak wskazał Sąd Najwyższy w powołanym wyżej orzeczeniu z dnia 30 października 1978 r., I CRN 214/78, sąd dokonujący działu powinien przede wszystkim brać pod uwagę ten sposób wyjścia ze wspólności, chyba że współwłaściciele żądają przyznania rzeczy wspólnej jednemu z nich w zamian za spłaty albo sprzedania stosownie do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego. W braku takich żądań sąd powinien ustalić, czy istnieje fizyczna i prawna możliwość podziału. Na konieczność wstępnego ustalenia, czy podział fizyczny jest dopuszczalny, wskazuje także orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 13 września 1977 r., III CRN 175/77 (OSN 1978, Nr 5-6, poz. 99), które częściowo zachowało aktualność (por. też: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2010 r., III CSK 195/09, LEX nr 585823; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 września 2011 r., I CSK 674/10, LEX nr 960518).
Jeśli zaś brać natomiast pod uwagę problematykę procesową omawianego zagadnienia, to należy w pierwszym rzędzie zauważyć, że w postępowaniu o dział spadku, podział majątku jak i podobnie w postępowaniu o zniesienie współwłasności (vide: 688 k.p.c. w zw. z art. 618 i następne k.p.c.) na plan pierwszy wysuwa się idea obowiązku uwzględniania przez sąd woli uczestników postępowania, prezentowanej w zakresie wyboru sposobu tego działu (zniesienia) – gdy zainteresowani złożą zgodny wniosek co do sposobu podziału, sąd wyda postanowienie odpowiadające treści wniosku, jeżeli spełnione zostaną wymagania z art. 621 k.p.c., a projekt podziału nie sprzeciwia się prawu ani zasadom współżycia społecznego, ani też nie narusza w sposób rażący interesu osób uprawnionych (art. 622 § 2 k.p.c.).
Ów interes może, na przykład, spowodować dokonanie niezbędnych korekt, polegających na niezachowaniu przez sąd ścisłych proporcji pomiędzy wartością udziału a wartością wydzielonych części (różnice wartości są wtedy wyrównywane odpowiednimi dopłatami – art. 623 k.p.c.). Dopuszczalny jest także podział w naturze na mniejszą liczbę części niż liczba współwłaścicieli i przyznanie ich tylko niektórym z nich jednoczesnym zasądzeniem spłat pozostałym. Dopuszczalne jest wreszcie dokonanie podziału częściowego w naturze i zarządzenie sprzedaży pozostałej części, chyba że wszyscy współwłaściciele żądają zniesienia współwłasności przez sprzedaż rzeczy (tak St. Rudnicki w: „Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga druga – własność i inne prawa rzeczowe”, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1966, s. 231-232).
Dalej wskazać trzeba, iż z art. 618 oraz 684, 685 i 688 k.p.c. wynika, że tak w postępowaniu o zniesienie współwłasności, jak i w postępowaniu o dział spadku chodzi o rozstrzygnięcie w przedmiocie całokształtu stosunków, jakie powstały między współwłaścicielami lub spadkobiercami. W obrębie tych stosunków podstawowym elementem jest oznaczenie wysokości spłaty lub dopłaty, terminu i sposobu ich uiszczenia oraz oznaczenie wysokości odsetek. Rozstrzygnięcie w tym zakresie należy zatem do integralnych składników każdego postanowienia o zniesieniu współwłasności, podział majątku lub o dział spadku (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 2003 r. III CZP 80/03, OSNC z 2005 r. Nr 2, poz. 20, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2012 r. V CSK 567/11 ).
Przykład sprawy sądowej
Sąd Rejonowy w Poznaniu I Wydział Cywilny po rozpoznaniu w dniu 9 maja 2019 r. w Poznaniu na rozprawie sprawy z wniosku S. W. z udziałem J. W. (1), T. W., Z. K., I. W. [spadkobiercy po J.W (2)] o podział majątku i dział spadku postanawia:
1. Dokonać podziału majątku wspólnego J. W. (2) [zmarły mąż] i S. W [żona] oraz działu spadku po J. W. (2) w ten sposób, że wchodzące do majątku wspólnego oraz spadkowego składniki w postaci:
– stanowiące odrębną nieruchomość lokalu mieszkalnego nr (…) położonego w G.
przy ul. (…) (…) wraz z pomieszczeniem przynależnym oraz udziałem do
(…) części w nieruchomości wspólnej zapisanego w księdze wieczystej nr
(…) wartości 161.250,00 złotych;
– samochodu osobowego T. (…) o nr rejestracyjnym (…) wartości 5.500,00
złotych
przyznać na wyłączną własność wnioskodawczyni S. W. bez spłat na rzecz Z. K. i T. W..
2. Tytułem spłaty zasądzić od wnioskodawczyni S. W. na rzecz uczestnika J. W. (1) kwotę 13.483,33 zł (trzynaście tysięcy czterysta osiemdziesiąt trzy złote 33/100) oraz na rzecz I. W. kwotę 6.741,66 zł (sześć tysięcy siedemset czterdzieści jeden złotych 66/100) płatne w terminie 40 dni od uprawomocnienia się orzeczenia z ustawowymi odsetkami za opóźnienie na wypadek uchybienia terminu płatności.
[spacer]
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.