Zgodnie z art. 56 prawa bankowego posiadacz rachunku oszczędnościowego, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej może polecić pisemnie bankowi dokonanie po swojej śmierci wypłaty z rachunku wskazanym przez siebie osobom: małżonkowi, wstępnym, zstępnym lub rodzeństwu określonej kwoty pieniężnej (dyspozycja wkładem na wypadek śmierci). Ust. 2 tego przepisu stanowi, że kwota wypłaty, o której mowa w ust. 1, bez względu na liczbę wydanych dyspozycji, nie może być wyższa niż dwudziestokrotne przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku, ogłaszane przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku.
Z kolei ust. 4 stanowi, że jeżeli posiadacz rachunku wydał więcej niż jedną dyspozycję wkładem na wypadek śmierci, a łączna suma dyspozycji przekracza limit, o którym mowa w ust. 2, dyspozycja wydana później ma pierwszeństwo przed dyspozycją wydaną wcześniej. Ust. 5 art. 56 prawa bankowego stanowi, że kwota wypłacona zgodnie z ust. 1 nie wchodzi do spadku po posiadaczu rachunku. Art. 57 prawa bankowego stanowi, że przepisy m.in. art. 56 ust. 1 nie dotyczą rachunku, o którym mowa w art. 51 czyli tzw. rachunku wspólnego.
Dyspozycja wkładem bankowym polega na tym, że z chwilą śmierci właściciela rachunku, pewna pula zgromadzonych tam środków nie wchodzi w skład spadku po nim, ale zostaje przeznaczona na rzecz wskazanej przez posiadacza rachunku osoby. Wspomniana instytucja łączy w sobie cechy zapisu i darowizny. Polega na tym, że określona kwota pieniężna jest wyłączona ze spadku i przekazana konkretnej osobie.
W doktrynie podkreśla się, że dyspozycja wkładem na wypadek śmierci jest jednostronnym oświadczeniem woli posiadacza rachunku na wypadek śmierci. W oświadczeniu tym zawarte jest polecenie, którego bank nie może odrzucić – bank jest bowiem obowiązany wykonać to polecenie w granicach wyznaczonych przepisami art. 56 ust. 1 i 2 Prawa bankowego, tzn. w granicach limitu ustawowego (art. 56 ust. 2 Pr. bankowego) oraz tylko na rzecz osób wymienionych w art. 56 ust. 1 Prawa bankowego. Z chwilą spełnienia się warunku dyspozycji (śmierci wkładcy), bank zobowiązany jest dokonać wypłaty środków osobie lub osobom, które posiadacz rachunku wskazał w dyspozycji wkładem na wypadek śmierci.
Dyspozycja na wypadek śmierci jest „rozrządzeniem” majątkowym wykazującym daleko idące podobieństwa do testamentu. Podobieństwa te uzasadniają stosowanie do omawianej dyspozycji wkładcy, w drodze ostrożnej analogii, przepisów kodeksu cywilnego o testamencie, w tym zwłaszcza reguły (art. 947 KC), iż testament późniejszy „uchyla” testament wcześniejszy w takim zakresie, w jakim testament wcześniejszy zawiera postanowienia niedające się pogodzić z treścią nowego testamentu. Akcentuje się przy tym, iż tylko kwalifikacja dyspozycji wkładcy na wypadek jego śmierci jako rozrządzenia majątkowego mortis causa nadaje sens przepisom prawa bankowego, przewidującym niedopuszczalność dokonywania takich dyspozycji w przypadku wspólnych rachunków oszczędnościowych oraz stanowiącym, iż sumy wypłacone z tytułu tej dyspozycji nie wchodzą do spadku po zmarłym posiadaczu rachunku. (tak Zbigniew Ofiarski, Komentarz do ustawy prawo bankowe – program Lex).
Tym samym do wykładni dyspozycji na wypadek śmierci i tym samym rozumienia ust. 4 art. 56 prawa bankowego należy podejść tak samo jak do wykładni testamentów. Analogia jest tutaj dopuszczalna, gdyż trzymanie się sztywno zasady, że pierwszeństwo ma zawsze dyspozycja późniejsza może pozostawać w sprzeczność z zasadą poszanowania woli osoby udzielającej dyspozycji na wypadek śmierci. (art. 948 KC) Innymi słowy, gdy późniejsza dyspozycja na wypadek śmierci wskazuje innego beneficjenta, to ona powinna mieć pierwszeństwo i wykluczać dyspozycję wcześniejszą. Natomiast wszechstronnej ocenie należy poddać sytuację, gdy obie dyspozycje wskazują tego samego beneficjenta i dopiero obie przekraczają limit określony w art. 56 ust. 2 prawa bankowego.
Rozsądna wykładnia powinna zmierzać do tego, by obowiązywały w takiej sytuacji dwie dyspozycje ograniczone tylko limitem określonym w art. 56 ust. 2 prawa bankowego. Takie rozumienie odpowiada regulacji zawartej w art. 947 KC i jak wskazano szanuje wolę osoby zmarłej. Niezrozumiałe z punktu widzenia rozsądku i logiki byłoby nakazywanie spadkodawcy, by ulokował pieniądze tylko w jednym banku i tylko na podstawie jednej dyspozycji mógł przekazać środki pieniężne jednemu beneficjentowi.
Większość głosów zarówno spośród przedstawicieli nauki prawa, jak i orzecznictwa sądowego składnia się do tego, ażeby skutki dyspozycji wkładem bankowym uznać za porównywalne ze skutkami dokonanych przez spadkodawcę darowizn i przekazaną w ten sposób kwotę zaliczyć w poczet substratu zachowku. Skoro zaś kwota ta powiększa substrat zachowku to należy ją uwzględnić przy obliczaniu wysokości samego zachowku należnego powodowi.
Zapis bankowy należy potraktować jako darowiznę uczynioną przez spadkodawcę. W szczególności zdaniem Sądu Apelacyjnego w Szczecinie w wyroku z dnia 30 listopada 2016 r., przewidziany w art. 993 kodeksu cywilnego sposób ustalania wysokości zachowku, a więc wymóg doliczenia darowizn oraz zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę uniemożliwia mu proste obejście przepisów o ochronie osób najbliższych przed dyspozycjami na wypadek śmierci, a dokonując analizy gramatyczno-językowej art. 993 kodeksu cywilnego uznać należy, że intencją ustawodawcy, co do ukształtowania zamkniętego katalogu przypadków doliczeń, było to, żeby istniała możliwość doliczenia do masy spadkowej przedmiotów, środków pieniężnych, które w chwili otwarcia spadku nie należały już do majątku zmarłego, ponieważ zostały przeniesione do majątku osoby trzeciej w drodze darowizny lub zapisu windykacyjnego (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 30 listopada 2016 r., I ACa 562/16).
Z kolei w wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 9 listopada 2016 r. wskazano, iż interpretacja pojęcia darowizny na gruncie przepisów o zachowku musi być powiązana z celem, któremu służy instytucja doliczania darowizny, dlatego więc obejmuje nie tylko umowę z art. 888 kodeksu cywilnego, ale również takie nieodpłatne czynności spadkodawcy, które następują z majątku spadkodawcy, powodują zmniejszenie spadku i z punktu widzenia osób uprawnionych mogą prowadzić do takiego samego ich pokrzywdzenia jak darowizny (Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 9 listopada 2016 r., I ACa 914/16; analogicznie: Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 26 listopada 2014 r., VI ACa 99/14).
W kontekście regulacji art. 996 kodeksu cywilnego, doktryna prezentuje stanowisko, wedle którego na zachowek uprawnionemu dolicza się darowizny, które zostały doliczone do substratu zachowku przy obliczaniu zachowku tego uprawnionego (art. 993 i n. kodeksu cywilnego). Chodzi tu także o przysporzenia, które zostały dokonane na tych samych zasadach co darowizny doliczone do spadku, a więc również środki z dyspozycji wkładem na wypadek śmierci (P. Księżak, Komentarz do art. 996 i nast., (w:) K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2017).
Również Sąd Okręgowy w Lublinie w orzeczeniu z dnia 8 października 2013 r. uznał, że kwota wypłacona pozwanemu na podstawie dyspozycji na wypadek śmierci powinna zostać doliczona do spadku tak jak darowizna. Sąd wyraził pogląd, iż „jest to rozrządzenie nieodpłatne, mimo że uregulowane w sposób szczególny w prawie bankowym. W zakresie celu przysporzenia instytucja ta nie różni się w sposób istotny od darowizny i nie realizuje innych celów, jak np. umowa przekazania gospodarstwa rolnego. Wprawdzie w doktrynie wyrażane są rozbieżne poglądy na temat tego, czy taka dyspozycja powinna być traktowana jak darowizna, jednakże sąd okręgowy, mając na względzie charakter tej dyspozycji, skłania się do poglądu wyrażonego przez Elżbietę Skowrońską-Bocian (E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Część czwarta. Spadki, Warszawa 1995, s. 147-148), iż sumy wypłacone na tej podstawie należy doliczyć do spadku” (Wyrok Sądu Okręgowego w Lublinie z dnia 8 października 2013 r., II Ca 514/13, II Cz 698/13, www.orzeczenia.ms.gov.pl.)
W wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 25 marca 2014 roku w sprawie o sygn. akt I ACa 1204/13, opubl. L., zgodnie z którym na gruncie art. 993 KC, jako darowizny należy traktować nie tylko umowy zawarte na podstawie art. 888 KC, lecz również wszelkie inne czynności, mocą których dochodzi do nieodpłatnego przysporzenia.
W ramach darowizn dokonanych przez spadkodawcę Sąd Okręgowy w Siedlcach potraktował kwotę wypłaconą w związku z likwidacją rachunku lokaty terminowej i dyspozycji na wypadek śmierci na podstawie art. 56 ust. 1 prawa bankowego jak darowiznę. Sąd stwierdził, iż ponieważ sumy objęte i wypłacone tytułem dyspozycji na wypadek śmierci nie wchodzą do spadku, a uprawniony do nich uzyskuje przysporzenie z reguły nieodpłatnie, „uzasadnia to doliczenie wypłaconej sumy do wartości spadku stanowiącej podstawę obliczenia należnego uprawnionemu zachowku jako darowizny” (Wyrok Sądu Okręgowego w Siedlcach z dnia 25 września 2014 r., I C 614/11, www.orzeczenia.ms. gov.pl).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Wracając do wyrażonego wyżej stwierdzenia, że co do zasady w skład spadku po M. R. weszła połowa wszystkich środków pieniężnych zgromadzonych przez oboje małżonków w bankach, wskazać trzeba, iż taka sytuacja miałaby miejsce gdyby spadkodawca M. R. nie dokonał czynności prawnej w postaci zapisu bankowego. Zgodnie z art. 922 § 2 KC do spadku nie należą prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. Takim wyjątek przewidziany jest w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 roku Prawo bankowe (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 128 ze zm.), dalej p.b.
Z ustaleń wynika, że spadkodawca M. R. takiego polecenia wypłaty dokonał, a osobą uprawnioną w 100 % z tego tytułu była wnioskodawczyni. W ocenie Sądu Okręgowego dokonanie powyższej czynności prawnej odnosi skutek jedynie w zakresie środków pieniężnych przysługujących wyłącznie posiadaczowi rachunku. Nie może ona jednak obejmować części środków, które w ramach wspólności majątkowej małżeńskiej, przysługują jego współmałżonkowi. Uwzględniając powyższe, a także fakt ustawowego ograniczenia wysokości dyspozycji wkładem na wypadek śmierci do granicy określonej w art. 56 ust. 2 p.b., stwierdzić należy, że jeśli spadkodawcy przysługiwał udział wynoszący ½ część w majątku wspólnym, to w zakresie środków zgromadzonych w (…) Bank S.A. w chwili jego śmierci stanowiło to kwotę 74.222,25zł, ponieważ jednak spadkodawca w drodze dyspozycji na wypadek śmierci polecił wypłacić wnioskodawczyni 100 % kwoty, którą mógł zadysponować w ten sposób, to do spadku po nim w zakresie tych środków weszła jedynie kwota 2859,25zł, jako różnica pomiędzy wysokością kwoty przypadającej na jego udział, a wysokością wypłaty z tytułu tzw. zapisu bankowego tj. 71.363zł. Granica wysokości tego zapisu stanowi dwudziestokrotność przeciętnego wynagrodzenia za pracę podanego w komunikacie Prezesa GUS. Postanowienie Sądu Okręgowego – II Wydział Cywilny Odwoławczy z dnia 3 marca 2016 r. II Ca 671/14
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
