Stosownie do treści przepisu art. 926 KC powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych (zdanie 1 art. 931 § 1 KC). Zgodnie z art. 941 KC na wypadek śmierci można rozrządzić majątkiem przez testament. Testament zaś należy tłumaczyć tak, aby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy (art. 948 § 1 KC).
Zgodnie z treścią art. 945 § 1 KC testament jest nieważny, jeśli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, bądź też został sporządzony pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści, bądź też został sporządzony pod wpływem groźby. Zgodnie z treścią art. 958 KC testament jest nieważny, jeśli został sporządzony z naruszeniem przepisów o formie. Nadto, jak każda czynność prawna, testament może być nieważny, jeżeli jego treść jest sprzeczna z ustawą, z zasadami współżycia społecznego lub ma na celu obejście ustawy (art. 58 KC).
Oświadczenie woli testatora jest świadome, jeżeli w czasie sporządzania testamentu nie występowały żadne zaburzenia świadomości, a testator jasno i wyraźnie zdaje sobie sprawę, że sporządza testament o określonej treści. Oświadczenie to jest swobodne, jeśli spadkodawca nie kieruje się motywami intelektualnymi lub pobudkami uczuciowymi mającymi charakter chorobliwy, nie pozostaje pod wpływem czyjejkolwiek sugestii i zachowuje wewnętrzne poczucie swobody postępowania. W niniejszej sprawie Sąd nie dopatrzył się braku świadomości i braku swobody testatorki przy formułowaniu swojej ostatniej woli.
Zgodnie z treścią art. 949 KC. spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym , podpisze i opatrzy datą. W niniejszej sprawie Sąd nie dopatrzył się naruszenia przepisów o formie testamentu skutkującego jego nieważnością. Spadkodawczyni sporządziła testament w całości pismem ręcznym, podpisała go i opatrzyła datą.
Uzupełnienie powyższego przepisu stanowią art. 959 i następne KC, a w szczególności art. 961 KC, w myśl którego, jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów.
Przy ocenie zaś, czy przedmiot przeznaczony w testamencie określonej osobie wyczerpuje prawie cały spadek, uwzględnieniu podlegają jedynie przedmioty (prawa) należące do spadkodawcy (w jego ocenie) w chwili sporządzenia testamentu (tak m.in. w postanowieniach Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 2008 roku, w sprawie V CSK 378/07, oraz z dnia 29 marca 2007 roku, w sprawie I CSK 3/07).
W postanowieniu z dnia 3 listopada 2004 roku, w sprawie III CK 472/03, Sąd Najwyższy wskazał, że ustawodawca, mając na uwadze motywacje działań osób sporządzających akt ostatniej woli, przyjął, że przeznaczenie określonej osobie przedmiotów majątkowych wyczerpujących prawie cały spadek jest przejawem woli uczynienia tej osoby swoim następcą prawnym pod tytułem ogólnym, a więc spadkobiercą. O tym, czy przedmioty przeznaczone w testamencie oznaczonej osobie wyczerpują prawie cały spadek, decyduje rzeczywiście porównanie ich wartości z wartością przedmiotów pominiętych. Jeżeli przedmioty majątkowe pominięte mają wartość znaczniejszą w relacji do rzeczy i praw objętych testamentem, to wówczas stosowanie art. 961 KC jest wyłączone. Decyduje tu zobiektywizowana wartość gospodarcza.
Reguła interpretacyjna zawarta w art. 961 KC wchodzi w grę tylko wówczas, gdy – jak wynika z tego przepisu – spadkobierca przeznaczył w testamencie oznaczonej osobie (osobom) poszczególne przedmioty majątkowe i zachodzi wątpliwość co do zakresu tego rozporządzenia (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 21 grudnia 2004 roku, w sprawie I CK 319/04, M.Prawn. 2008/2/103). Do reguł z art. 961 KC nie należy zatem sięgać, po pierwsze – gdy wolą testatora (ustaloną przy zastosowaniu reguł z art. 948 KC) było ustanowienie zapisu (zapisów), po drugie zaś – gdy nie da się powiedzieć, iż wymienione przez spadkodawcę przedmioty wyczerpują prawie cały spadek (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 13 października 1995 roku, w sprawie II CKN 129/95).
Sprawa spadkowa opracowana przez Kancelarię
Spadkodawczyni U. P. pozostawiła jeden testament, sporządzony własnoręcznie w dniu 9 sierpnia w W.. W testamencie U. P. oświadczyła, że zapisuje swojej córce A. P. swoje mieszkanie własnościowe znajdujące się przy ul. (…) w W. wraz z meblami i obrazem i biblioteką. Pozostały zaś dobra zapisała swoim ukochanym dzieciom A., K. i J. do równego podziału po śmierci mojego ukochanego męża J. P. (2). Ponadto wskazała, że dochody do tej pory czerpane z Targowej mają być wkładane w wykończenie domu na działce.
Sąd na podstawie zgromadzonego materiału dowodowego ustalił, że w chwili sporządzenia testamentu spadkodawczyni posiadała wolę testowania (animus testandi), czyli wolę i świadomość dokonywania czynności prawnej na wypadek śmierci, obejmując świadomością fakt regulowania losów majątku na wypadek śmierci. W ocenie Sądu brak jest podstaw do przyjęcia, że w chwili testowania testatorka U. P. znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie swej woli, co potwierdza opinia pisemna i ustna biegłego lekarza sądowego Sądu Okręgowego w Warszawie, specjalisty psychiatry S. K.
Mając na względzie powyższe reguły interpretacyjne testamentu, w niniejszej sprawie ustalenia wymagało, czy przedmiot, którym spadkodawca rozporządził w testamencie wyczerpywał prawie cały spadek. W tym miejscu podkreślić należy, że wnioskodawca i uczestnicy postępowania zgodni byli co do przedmiotów wchodzących w skład masy spadkowej oraz co do ich wartości.
Z treści testamentu wynika, że spadkodawczyni miała orientację co do stanu swojego majątku tyj, że posiada oprócz nieruchomości przy ul. (…), działkę, na której wykończenie powinny być wkładane dochody. Ponadto spadkodawczyni w testamencie wskazała, ze pozostałe dobra po równo zapisuje swoim ukochanym dzieciom.
Wobec powyższego, przy ocenie, czy majątek przeznaczony w testamencie notarialnym spadkodawczyni wyczerpuje prawie cały spadek, uwzględnić należało powyższe prawa majątkowe, które faktycznie jej przysługiwały, a których wartość nie była sporna pomiędzy wnioskodawcą i uczestniczkami. Zeznali oni, że wartość nieruchomości przy ul. (…) ustalono na 300 000 złotych, drugiej nieruchomości w udziale ½ zabudowanej w miejscowości G. przy ul. (…) o wartości 240 000,00zł Ponadto wnioskodawca i uczestniczka postępowania zgodnie przyznali, że spadkodawczyni posiadała środki finansowe. Z powyższego wynika zatem, że wartość przedmiotu spadkowego, którym spadkodawca rozporządził w testamencie z dnia 9 sierpnia, wynosiła 300.000 złotych, zaś wartość pozostałych praw majątkowych spadkodawcy nie odbiegała od wartość tej nieruchomości.
Na zakończenie dodać należy, że w testamencie z dnia 9 sierpnia spadkodawczyni użyła słowa „zapisuję”, co świadczy, iż jej wolą było uczynienie zapisu na rzecz swojej córki a nie ustanowienie jej jedyną spadkobierczynią. Ponadto spadkodawczyni w testamencie pozostały majątek zapisała po równo swoim dzieciom. Sąd miał również na uwadze zachowanie spadkodawczyni po sporządzeniu testamentu, tj. zawarcie z uczestniczka A. P. umowy darowizny dotyczącej nieruchomości położonej w W. przy ul. (…).
Zważywszy na powyższe, stwierdzić należało, że nie została spełniona przesłanka z art. 961 KC, to jest że w przedmiotowym testamencie nie zostały przeznaczone przedmioty wyczerpujące prawie cały spadek. Przedmioty majątkowe pominięte przez spadkodawcę muszą mieć bowiem nie tylko wartość niższą niż wartość przedmiotów, które przeznaczono dla określonej osoby, ale wyraźna dysproporcja tych wartości musi być widoczna dla każdego, a wartość przedmiotów pominiętych musi być znikoma (por. uzasadnienie postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 2005 roku, w sprawie III CK 298/04).
Biorąc pod uwagę powyższe, uznać należy, że osoba wskazana w testamencie z dnia 9 sierpnia nie jest spadkobiercą testamentowym, gdyż został przyznany jej określony przedmiot (udział w prawie własności), nie wyczerpujący prawie całego spadku. Zawarte w testamencie oświadczenie spadkodawcy potraktować należało zatem jako zapis w rozumieniu art. 968 KC, w tym w odniesieniu do spadkobierców ustawowych jako tzw. zapis naddziałowy.
W wypadku, gdy spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie jedynie poszczególne przedmioty majątkowe i przedmioty te nie wyczerpują prawie całego spadku do jego dziedziczenia powołani są spadkobiercy ustawowi, którzy jedynie zobowiązani są do wydania zapisu osobie wskazanej w testamencie (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 19 sierpnia 2009 roku, w sprawie III CSK 7/09). Mając na względzie powyższe ustalenia, na podstawie art. 926 § 2 KC i art. 931 § 1 KC, Sąd stwierdził, że spadek po U. P. na podstawie ustawy nabyli jej synowie i córka po 1/3 części każde z nich. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 28 października 2015 r. I Ns 665/12
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
