Twoja sprawa z zakresu prawa spadkowego jest już wystarczająco stresująca. Nie powinieneś rozbijać banku tylko po to, aby upewnić się, że jesteś chroniony

Podważenie, unieważnienie i odwołanie wydziedziczenia – uporczywe niedopełnianie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych

Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Poza tym zachowek stanowi minimum zagwarantowanego udziału w spadku spadkobiercy ustawowemu i pozbawić tego udziału na podstawie art. 5 KC można tylko w sytuacjach rzeczywiście wyjątkowych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia 2001 r. IV CKN 250/00).

Podważenie, unieważnienie i odwołanie wydziedziczenia – uporczywe niedopełnianie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych Warszawa Poznań

Zgodnie jednak, z art. 1008 KC – spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:

1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;

2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;

3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Co jednak istotne – w myśl zaś art. 1009 KC – przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu.

W orzecznictwie sądowym formułuje się podstawowe kwestie dotyczące materii wydziedziczenia do których należy to, że może nastąpić to wyłącznie w testamencie, że przyczyna wydziedziczenia powinna wynikać z treści testamentu, że wyłącznie treść testamentu powinna być podstawą do ustalenia tej przyczyny, że wydziedziczenie jest nieskuteczne, jeżeli jego przyczyna nie wynika z treści testamentu nawet gdyby w rzeczywistości przyczyna wydziedziczenia zachodziła, że zachowanie uprawnionego do zachowku musi być świadome i spowodowane okolicznościami, które leżą po jego stronie. Według bowiem art. 948 KC testament należy tak tłumaczyć aby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy. Zatem to spadkodawca w treści testamentu winien opisać przykłady zachowania czy też czynności uprawnionego do zachowku bądź ich brak, które w jego ocenie pozbawiły go udziału w spadku. Wynika to jednoznacznie z treści art. 1009 KC (tak Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 13 stycznia 2011 r., I ACa 1021/10).

W cytowanym orzeczeniu Sąd Apelacyjny w Poznaniu – odwołując się do art. 1009 KC, wskazał wprost, że samo użycie przez spadkodawcę ustawowego sformułowania, że zstępni postępują uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego i nie dopełniają wobec niego obowiązków rodzinnych – nie jest wystarczające dla wydziedziczenia. Tożsama natomiast sytuacja wystąpiła w realiach niniejszej sprawy. Spadkodawczyni bowiem w treści testamentu oświadczyła jedynie, że wydziedzicza wymienione osoby ze względu na uporczywe niedopełnianie wobec spadkodawczyni obowiązków rodzinnych zgodnie z dyspozycją art. 1008 KC Spadkodawczyni przy testowaniu posłużyła się jedynie zatem ustawowym brzmieniem przesłanki z art. 1008 pkt 3 KC, nie precyzując jednak w jakikolwiek sposób na czym miałoby polegać uchylanie się przez wymienionych od obowiązków rodzinnych.

Podważenie, unieważnienie i odwołanie wydziedziczenia – uporczywe niedopełnianie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych Warszawa Poznań

W przytaczanym orzeczeniu Sąd Apelacyjny w Poznaniu, uznał, że nie jest skuteczne wydziedziczenie, gdy nie wynika z uznania przez spadkodawcę konkretnych zachowań powódki za naganne w rozumieniu art. 1008 pkt 3 KC, a w świetle cytowanego przepisu i wyżej wskazanego art. 1009 KC takie przyczyny muszą być wy artykułowane przez spadkodawcę i to wyłącznie w testamencie a nie przez spadkobiercę na użytek procesu o zapłatę zachowku. Sąd Apelacyjny uznał, że takie ogólnikowe wskazanie ustawowych podstaw wydziedziczenia skutkuje uznaniem, że spadkodawca w swym testamencie nie podał w żaden sposób, które z obowiązków rodzinnych jego naruszyła, a skoro spektrum obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy jest szerokie to tylko od oświadczenia woli testatora zależy ocena które z obowiązków uprawniony do zachowku naruszył i czy rzeczywiście miało to miejsce.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu w rozpoznawanej przez siebie sprawie przytoczył przykłady z wielu innych spraw sądowych, dotyczących prawa do zachowku i skuteczności wydziedziczenia, w których wskazywano na konkretne zarzuty spadkodawcy względem uprawnionego do zachowku opisane w treści testamentu; np. „pomagała bratu w czynnej napaści na ojca, w rażący sposób dopuściła się obrazy jego czci, po wyprowadzeniu się w 1972 r. z domu rodzinnego zerwała z nim wszelkie więzi i od tej chwili nie uważała go za ojca lecz za wroga” (wyrok SN z 23 VI 1998 r., III CKN 561/97); „wnuk wyjeżdżając poza granice kraju nie pożegnał się z nią i nie przysłał karty chociaż ona kupiła mu spodnie”, „rodzina C nie interesowali się, nie utrzymywali kontaktów i w niczym nie pomagali”(wyrok SA w Warszawie z dnia 19 VIII 2005 r. VI ACa 302/2005); „była wobec niego bardzo niedobra”, „dochodziło do częstych kłótni i niezgodności charakterów” oraz „złego współżycia” wyrok SN z dnia 7 XI 2002, II CKN 1397/2000 – publ. program Lex. Wreszcie Sąd Apelacyjny w Poznaniu skonkludował, ze testament którego treść, nie zawiera żadnych zarzutów pod adresem uprawnionego do zachowku czy też opisów jego nagannych postępowań, mimo że posiada formę testamentu notarialnego, nie może stanowić skutecznej podstawy do wydziedziczenia. Nie spełnia bowiem koniecznych wymogów opisanych w art. 1008 i 1009 KC

Podstawą obliczenia zachowku jest wartość udziału w majątku spadkowym, przy czym dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku (art. 993 i art. 994 § 1 KC). Nadto przy obliczaniu wysokości zachowku należy ustalić czystą wartość spadku. Wartość ta to różnica między wysokością aktywów wchodzących w skład spadku a wysokością długów spadkowych. Ustalenie składu spadku, mianowicie różnicy między wartością stanu czynnego spadku (aktywów) i wartością stanu biernego spadku (pasywów), następuje więc, co do zasady, według reguł określonych w art. 922 KC, nie uwzględnia się jedynie zapisów i poleceń oraz oczywiście długów z tytułu zachowku (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 2008 r., IV CSK 509/07).

Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię

Pozwem powodowie Z. M. (1) i S. M. domagali się zasądzenia od pozwanego S. K. (2) kwot po 65.500,00 zł tytułem zachowku, wraz z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty oraz zasądzenia kosztów procesu według norm przepisanych oraz kosztów zastępstwa procesowego w kwocie 7 200 zł. W uzasadnieniu pozwu powodowie podali, że spadek po zmarłej W. M. nabył w całości jej wnuk S. K. (2), do spadku zaś wchodzi lokal mieszkalny własnościowy położony w P. Os. (…), o wartości 280 000 zł oraz kwota 113 000 zł znajdująca się na rachunku o podanym numerze konta. Łączna zatem wartość spadku to kwota 393 000 zł. Powodowie wskazali, że gdyby nie został sporządzony testament, ustawowymi spadkobiercami byliby synowie spadkodawczyni: powodowie: L. M. i Z. M. (1) oraz P. K., a przypadający każdemu z nich udział w wartości spadku wyniósłby po 1/3, czyli kwotę po 131 000 zł, co z kolei oznacza wartość zachowku w kwocie po 65 500 zł dla każdego z nich. Powodowie podnieśli również, że wprawdzie w testamencie znalazł się zapis o wydziedziczeniu, jednakże jego przyczyn nie potwierdzają zeznania świadków złożone w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku.

Podważenie, unieważnienie i odwołanie wydziedziczenia – uporczywe niedopełnianie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych

W odpowiedzi na pozew pozwany S. K. (2) wniósł o oddalenie powództwa oraz o zasądzenie od powodów kosztów postępowania i kosztów zastępstwa procesowego, według norm przepisanych. Uzasadniając swe stanowisko pozwany podniósł, że spadkodawczyni w sporządzonym testamencie wydziedziczyła powodów, nie podając przyczyn swej decyzji. W przypadku zaś uznania bezpodstawności wydziedziczenia pozwany wskazał, że roszczenie o zachowek jest zawyżone, z podanych przyczyn:

– wartość rynkowa spornego mieszkania własnościowego nie przekracza kwoty 200 000 zł, z powodu regresu na rynku nieruchomości;

– przy obliczaniu zachowku należy wziąć pod uwagę, że pozwany nie miał możliwości objęcia w posiadanie i korzystanie z lokalu, co doprowadziło do powstania zaległości w opłatach przewyższających kwotę 19 000 zł;

– aktualnie pozwany będzie ponadto zmuszony uiścić opłatę za energię elektryczną za okres prawie 3,5 roku, gdyż dotychczas lokalem dysponowali powodowie, korzystając z niego;

– powodowie nie wydając pozwanemu lokalu pozbawili go możliwości korzystania z niego, powodując bezsporną stratę w wysokości co najmniej 1 500,00 – 2 000,00 zł miesięcznie.

Nie może być wątpliwości, że powodowie L. M. i Z. M. (1), jako zstępni spadkodawczyni, pozostając w kręgu spadkobierców ustawowych, są osobami uprawnionymi do zachowku. Natomiast pozwany S. K. (2), jako wyłączny spadkobierca W. M. jest osobą, wobec której roszczenie o zachowek jest skuteczne.

W. M. sporządziła testament, w którym do całości spadku powołała pozwanego S. K. (2) (wnuka). Jednocześnie w testamencie spadkodawczyni oświadczyła, że wydziedzicza: syna P. K. (syna L.); syna L. M. (syna Z.); syna Z. M. (1) (syna Z.); wnuczkę S. K. (3) (córkę P. i S.), wnuka S. K. (4) (syna P. i A.); wnuka A. M. (syna L. i M.); wnuka Ł. M. (syna Z. i A.); wnuka S. M. (syna Z. i A.) – ze względu na uporczywe niedopełnianie wobec spadkodawczyni obowiązków rodzinnych zgodnie z dyspozycją art. 1008 KC

Przytoczenie szerszych wywodów stanowiska Sądu Apelacyjnego w Poznaniu wyrażonego w orzeczeniu z dnia 13 stycznia 2011 r., I ACa 1021/10, jest o tyle celowe, że identyczna sytuacja wystąpiła w okolicznościach obecnie rozpoznawanej sprawie. W. M. nie wskazał ani opisała w testamencie żadnego konkretnego obowiązku rodzinnego, który miał zostać wobec niej niedopełniony – ograniczając się do powtórzenia brzmienia powołanych przepisów z art. 1008 KC. Nie ulega wątpliwości, że zarówno spektrum obowiązków rodzinnych jak też zachowań mających świadczyć o okoliczności ich niedopełnienia względem spadkodawczyni jest szerokie, zatem tylko od oświadczenia woli testatora zależy ocena, które z obowiązków uprawniony do zachowku naruszył i czy rzeczywiście miało to miejsce.

Tym samym pomimo użycia w testamencie sformułowania o wydziedziczeniu, uznać należało, że przyczyna wydziedziczenia uprawnionych do zachowku L. M. i Z. M. (1) nie wynika z treści testamentu W. M. Skoro tak to uznać należało, że dokonane wydziedziczenie powodów było bezskuteczne i tym samym spadkodawczyni nie pozbawiła ich zachowku.

Niezależnie od powyższego, należy też podkreślić, że w zgromadzonym materiale dowodowym rozpoznawanej sprawy sąd nie znalazł żadnych podstaw do uznania wydziedziczenia za skuteczne. Jak wynika z zeznań świadków relacje pomiędzy synami i matką układały się poprawnie. Co istotne spadkodawczyni krótko przed śmiercią sprzedała dom i przeprowadziła się na osiedle, by być bliżej synów i ich rodzin. (…) niemal codziennie bywali w mieszkaniu matki, pomagali w codziennych czynnościach, takich jak pranie, sprzątanie, czy zakupy. Spadkodawczyni była osobą schorowaną i rzadko wychodziła z domu, a w razie potrzeby wizyty u lekarza czy dla załatwienia spraw urzędowych, synowie służyli jej transportem. Powodowie organizowali również opiekę nad matką, gdy wymagała stałej obecności i pomocy (z uwagi na przydarzające się krwotoki). Bynajmniej nie umniejsza ich roli fakt, że w opiece pomagała również wieloletnia koleżanka spadkodawczyni. Ponadto jak wynika z zeznań świadków i uznanych za wiarygodne zeznań powodów, synowie wraz z rodzinami spędzali z matką uroczystości rodzinne i święta. W świetle powyższego, a zarazem mając na uwadze istnienie niewątpliwie głębokiej więzi jaka łączyła spadkodawczynię z wnukiem S. K. (2), jedynie w kategoriach poczucia odpowiedzialności za byt wychowanka należy postrzegać uczynione w testamencie oświadczenie o wydziedziczeniu pozostałych zstępnych. Nie wartościując jednocześnie powyższego, z całą mocą podkreślić jednak należy, co istotne dla rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie, że relacje pomiędzy powodami i matką były normalne (co najmniej poprawne), nie jest wiec skutecznym stanowisko wskazujące na skuteczność ich wydziedziczenia.

W konsekwencji, skoro powodowie nie zostali skutecznie wydziedziczeni, to dla obliczenia wysokości należnego im zachowku należało ustalić, jaka scheda spadkowa przypadłaby im w udziale w przypadku dziedziczenia ustawowego. Stosownie do art. 931 § 1 KC w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadającą małżonkowi nie może być mniejsza niż ¼ wartości spadku. Na gruncie niniejszej sprawy oznacza to, że w drodze dziedziczenia synom spadkodawczyni: P. K. oraz powodom: Z. M. (1) i L. M., przypadałoby każdemu po 1/3 wartości majątku spadkowego. Zachowek należny zatem każdemu z powodów wynosi – zgodnie z cytowanym art. 991 § 1 KC – 1/2 x 1/3 = 1/6 wartości majątku spadkowego.

Podważenie, unieważnienie i odwołanie wydziedziczenia – uporczywe niedopełnianie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych Warszawa Poznań

Sąd ustalił podstawę obliczenia zachowku w następujący sposób:

– bezspornym było, że do majątku spadkowego wchodzi kwota 120 822,47 zł zgromadzona na zamkniętym rachunku o nr (…) prowadzonym w (…) SA;

– drugim składnikiem wchodzącym do majątku spadkowego był lokal mieszkalny własnościowy, położony w P. Os. (…), którego wartość pomiędzy stronami pozostawała w toku procesu sporna.

Powodowie twierdzili, że lokal wart jest 280 000 zł, podczas gdy zdaniem pozwanego jego wartość oscylowała wokół kwoty około 200 000 zł. Z uwagi na powyższe sąd zasięgnął opinii biegłego sądowego M. S. i wartość tego składnika majątku ustalił w oparciu o ten przeprowadzony dowód, na kwotę 270 805,00 zł. Podsumowując – podstawa obliczenia zachowku w niniejszej sprawie wynosiła kwotę 391 627,47 zł (120 822,47 zł + 270 805,00 zł), a zatem należny każdemu z powodów w myśl art. 991 KC zachowek wynosi 1/6 x 391 627,47 zł = 65.271,24 zł. Wyrok Sądu Rejonowego Poznań-Stare Miasto w Poznaniu – VII Wydział Cywilny z dnia 17 lutego 2016 r. VII C 1531/14

W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.

Z wyrazami szacunku.

Adwokat Mateusz Ziębaczewski

Mateusz Ziębaczewski to doświadczony adwokat i jedyny w swoim rodzaju specjalista od prawa spadkowego w Polsce. Swoją wiedzą i umiejętnościami służy klientom, pomagając im w najbardziej skomplikowanych sprawach spadkowych. Z naszą kancelarią współpracują najbardziej znani profesorowie, doktorzy prawa oraz byli ministrowie, gdyż cenią jakość, pewność i bezpieczeństwo jakie oferujemy.

email telefon LinkedIn

Zobacz pozostałe wpisy autora

Kancelaria Prawa Spadkowego w Poznaniu