Zgodnie z art. 991 § 1 KC „zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadł przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)”.
Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Art. 1000 § 1 KC stanowi zaś, iż jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku.
Obliczenie wartości spadku dla potrzeb ustalenia zachowku odbywa się według zasad unormowanych w art. 922 KC i art. 993 – 995 KC, a jego efektem jest ustalenie czystej wartości spadku (substratu zachowku). Czysta wartość spadku stanowi różnicę między stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili orzekania o zachowku, a stanem biernym spadku, czyli sumą długów spadkowych. Istotne są regulacje zamieszczone w art. 993 – 995 KC, precyzujące sposób ustalania stanu czynnego i stanu biernego spadku – do aktywów spadku zalicza się darowizny i zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę, natomiast do pasywów spadku nie zalicza się zapisów zwykłych i poleceń. Oznacza to, że substrat zachowku równa się czystej wartości spadku oraz wartości darowizn. Przy braku majątku spadkowego podstawę obliczenia zachowku stanowi suma darowizn (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 1964 roku I CR 691/62).
Stosownie do art. 993 KC przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku darowizny. Art. 994 § 1 KC stanowi zaś, że przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od chwili otwarcia spadku, na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Istotne jest, że wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku (art. 995 § 1 KC).
Jak podkreśla się w orzecznictwie możliwość zastosowania przez Sąd przy orzekaniu przepisu art. 5 KC wymaga uprzedniego pozytywnego przesądzenia, że stronie przysługuje określonej treści prawo podmiotowe. Dopiero stwierdzenie istnienia takiego prawa i czynienia z niego użytku przez uprawnionego może być oceniane na podstawie art. 5 KC (por. wyrok Sądu Najwyższego z 31 marca 2000 r., II CKN 749/98, OSNC 2000/7-8/135). Bez względu na to, do jakiego prawa podmiotowego się odnosi, z uwagi na to, że prowadzi de facto do pozbawienia tego prawa, ma charakter zupełnie wyjątkowy, o czym świadczy chociażby powszechnie aprobowana teza o zastosowaniu art. 5 KC wyłącznie w przypadkach, gdy zabezpieczenie interesu strony nie może nastąpić przy pomocy innych środków prawnych. Na gruncie sprawy o zachowek możliwość zastosowania analizowanej normy doznaje jeszcze większych ograniczeń.
Powszechnie aprobowaną w orzecznictwie jest teza, że dokonując osądu roszczenia o zachowek trzeba mieć na uwadze, iż prawo uprawnionego do zachowku przysługujące ze względu na szczególny, bardzo bliski stosunek rodzinny, istniejący między nim a spadkodawcą, służy urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych oraz realizacji zasady, iż nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dowolnie, z pominięciem swoich najbliższych. Względy te nakazują szczególną ostrożność przy podejmowaniu oceny o nadużyciu prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku, która nie może opierać się jedynie na ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej zasad współżycia. Sprzeczność z zasadami współżycia społecznego zachodzi tylko wówczas, gdy w świetle reguł lub wartości moralnych powszechnie społecznie akceptowanych żądanie zapłaty należności z tytułu zachowku musiało być ocenione negatywnie. Z uwagi na charakter zachowku pozbawienie go na podstawie art. 5 KC musi zatem sankcjonować wyłącznie rażące przypadki nadużycia tego prawa (por. wyrok Sądu Najwyższego z 7 kwietnia 2004 r., IV CK 215/03, oraz z 25 stycznia 2001 r., IV CKN 250/00). Doniosłość skutków związanych z pozbawieniem prawa do zachowku uzasadnia przyjęcie, że postępowanie uprawnionych do zachowku musi być rażąco naganne oraz cechować się złą wolą po ich stronie.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powodowie domagali się zapłaty od pozwanej kwoty po 80.000 zł dla każdego z powodów z tytułu zachowku po zmarłym ojcu R. D. (1). W niniejszej sprawie spadkodawca w testamencie notarialnym powołał do dziedziczenia spadku w całości swoją konkubinę B. L. (1) nie wydziedziczając przy tym jednak swoich dzieci – S. D. (1) oraz R. K.. Z uwagi na powyższe, powodom przysługuje prawo do zachowku na podstawie art. 991 KC. W świetle powyższego nie może ulegać wątpliwości, że powodowie nabyli prawo do zachowku po R. D. (1) i z roszczeniem opartym na tym prawie mogli wystąpić przeciwko spadkobiercy testamentowemu, a więc pozwanej B. L. (1).
Powracając na grunt niniejszej sprawy należało stwierdzić, że zarzut sprzeczności żądania pozwu z zasadami współżycia społecznego nie mógł być oceniony w oderwaniu od przejawów takiego zachowania powodów względem spadkodawcy. Z ustalonego stanu faktycznego wynika, że powodowie jako dzieci spadkodawcy nie utrzymywali z nim co prawda kontaktów, nie wypełniali też obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy. Należy jednak wskazać, jaki był powód takiego zachowania powodów względem swojego ojca, R. D. (1).
Jak zostało bowiem wykazane w toku niniejszego postępowania – R. D. (1) nadużywał alkoholu. Taki stan rzeczy powodowie zapamiętali już od najmłodszych lat. Po spożyciu alkoholu spadkodawca stawał się nerwowy, wybuchowy, krzyczał na dzieci, potrafił nawet je uderzyć. Takie zachowania ojca miały bardzo negatywny wpływ na psychikę powodów, którzy zapamiętali tylko owe złe zachowania ojca. Z biegiem czasu sytuacja zaczęła się jedynie pogarszać do tego stopnia, iż zarówno żona spadkodawcy – E. D. jak i powodowie wyprowadzili się z mieszkania w którym zamieszkiwali wspólnie z ojcem, a następnie doszło do trwałego rozpadu kontaktów rodzinnych. Zaznaczenia wymaga przy tym fakt, iż powodowie nie zabiegali o naprawę stosunków z ojcem, jednakże R. D. (1) również nie był zainteresowany poprawą relacji ze swoimi dziećmi, za wyjątkiem jednego zdarzeni, kiedy listownie poprosił córkę o spotkanie z wnukiem. Wobec powyższego trudno powodom postawić zarzut celowego zerwania kontaktów ze spadkodawcą.
Co więcej, w orzecznictwie sądowym zasadnie się podnosi, że samo zaniedbywanie odwiedzin, nawet gdyby rzeczywiście miało miejsce, bez ustalenia innych (aktywnych) działań skierowanych przeciwko spadkodawcy, nie może być ocenione jako na tyle naganne, aby uzasadniało odmowę przyznania zachowku (por. wyrok SA w Białymstoku z dnia 31 marca 2011 r., I ACa 99/11, OSAB.2011/1/21-28). Nie można też było napiętnować braku zaangażowania powodów w pomoc ojcu w trakcie jego choroby, gdyż brak w sprawie dowodów na to, że zostali oni poinformowani o złym stanie zdrowia ojca. Dowiedzieli się o tym równocześnie z informacją o jego śmierci. Z tych względów nie sposób w realiach sprawy przyjąć, ażeby zachowanie powodów względem spadkodawcy nosiło znamiona sprzeczności z zasadami współżycia społecznego, co mogłoby być brane pod uwagę jako okoliczność dodatkowa przy ocenie zasadności podniesionego zarzutu nadużycia prawa podmiotowego.
Trzeba jednakże podzielić co do zasady kierunek argumentacji pozwanej i wskazać, że zgodnie z aprobowanym w orzecznictwie poglądem, przy ocenie roszczenia o zachowek nie można abstrahować też od samej sytuacji zobowiązanego z tytułu zachowku. Należy jednak zauważyć, że powódka dysponuje stałym dochodem w wysokości ok. 2.200 zł miesięcznie netto, a nadto otrzymuje rentę po zmarłym mężu w wysokości 500 zł miesięcznie. Co prawda pozwaną obciążał obowiązek spłaty zadłużenia z tytułu kredytu zaciągniętego przez R. D. (1), jednakże z przedłożonego przez nią harmonogramu spłat (k. 63-64 akt) wynika, że spłata ostatniej raty kredytowej przypadła przed dniem wydania orzeczenia w niniejszej sprawie. Wobec tego przyjąć należało, że w chwili wyrokowania na pozwanej nie spoczywały żadne zobowiązania kredytowe. Dodatkowo w toku procesu pozwana, jak sama wskazała na rozprawie w dniu 26 kwietnia sprzedała lokal położony przy ul. (…) za kwota 90.00 złotych i nadał jest w posiadaniu lokalu przy ul. (…) w P., posiada zatem możliwości finansowe, aby zaspokoić roszczenia powodów o zachowek. Tym samym zarzut pozwanej nadużycia przez powodów prawa podmiotowego do zachowku należało uznać za chybiony.
W dalszej kolejności rozważenia wymagała kwestia wysokości należnego powodowi zachowku. Przenosząc powyższe zasady obliczania udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku na grunt rozpoznawanej sprawy stwierdzić należy, że spadkodawca R. D. (1) pozostawił dwójkę dzieci S. D. (1) oraz R. K.. Wobec powyższego, w razie dziedziczenia ustawowego każdemu z dzieci przypadałby ułamek w spadku w wysokości ½ spadku. Udział ten mnoży się następnie przez jedną drugą lub dwie trzecie. Po dokonaniu tej operacji w przypadku S. D. (1) udział stanowiący podstawę obliczenia wysokości zachowku wynosi 1/4 (1/2 x 1/2), tożsamo w przypadku R. K. udział ten wynosi 1/4 (1/2 x 1/2)
Udziały te mnoży się przez czystą wartość spadku i otrzymana wartość stanowi zachowek należny uprawnionemu. Wobec powyższego w dalszej kolejności Sąd ustalał czystą wartość spadku. Wartość ta to różnica między wysokością aktywów wchodzących w skład spadku, a wysokością długów spadkowych, przy czym do wartości aktywów (stanu czynnego spadku) stanowiących punkt wyjścia do obliczenia zachowku dolicza się wartość darowizn uczynionych przez spadkodawcę, zgodnie z zasadami określonymi w art. 992-997 KC Zgodnie z ogólną regułą rozkładu ciężaru dowodów (art. 6 KC w zw. z art. 232 KPC) to na powodach spoczywał ciężar wykazania wysokości swoich roszczeń oraz stanu czynnego spadku. Powodowie w pozwie i w kolejnych pismach procesowych podnosili, że w skład majątku spadkowego potrzebnego do ustalenia wysokości należnego im zachowku wchodzi: prawo własności lokalu mieszkalnego przy ul. (…) w P., prawo własności lokalu mieszkalnego przy ul. (…) w P., które zostały zapisane przez spadkodawcę pozwanej B. L. (1) w testamencie oraz udział w samochodzie marki T. (…) o nr rej. (…).
W takim stanie rzeczy do wartości stanu czynnego spadku należało doliczyć wartość lokalu mieszkalnego przy ul. (…) w P. oraz wartość lokalu mieszkalnego przy ul. (…) w P. oraz udział w samochodzie marki T. (…) o nr rej. (…), a także zgromadzone na koncie bankowym spadkobiercy środki pieniężne, co wynikało z przedłożonego przez pozwana zaświadczenia. W celu ustalenia wartości powyższych składników majątkowych Sąd dopuścił zawnioskowany przez obie strony dowód z opinii biegłych, którzy oszacowali wartość lokalu mieszkalnego na 93.900 zł, wartość lokalu mieszkalnego przy ul. (…) w P. na 151.800 zł oraz wartość samochodu marki T. (…) o nr rej. (…) na 3.850 zł.
Natomiast w odniesieniu do wartości samochodu Sąd przyjął najniższą szacunkową wartość podaną przez biegłego, bowiem strona powodowa nie przedstawiła żadnych dalszych szczegółów dotyczących wyposażenia pojazdu, które pozwoliłyby na przyjęcie wyższej wartości. Nadto przyjętą wartość należało podzielić na połowę, na podstawie art. 197 KC gdyż spadkodawca był współwłaścicielem pojazdu łącznie z synem pozwanej, co dało ostateczną wartość udziału w samochodzie w kwocie 1.925,00 zł.
Mając powyższe na względzie Sąd ustalił wartości stanu czynnego spadku na łączną kwotę 256.303,71 zł na która składały się kwoty 151.800,00 złotych jako wartość lokalu przy ul. (…), 93.900,00 złotych wartość lokalu przy ul. (…), 1.925,00 złotych wartość udziału w samochodzie osobowym i 8.678,71 złotych oszczędności na rachunku bankowym.
Jak już wyżej wskazano, w celu ustalenia substratu zachowku należy obliczyć różnicę pomiędzy wartością spadku powiększoną o zaliczone darowizny, a długami spadkowymi. Kwota otrzymana po odjęciu od wartości aktywów długów spadkowych stanowi czystą wartość spadku (substrat zachowku). Wartość tę mnoży się następnie przez ustalony na podstawie art. 991 § 1 KC udziały spadkowe i otrzymana kwota stanowi wartość zachowku. Pozwana w toku postępowania podniosła, że pozwany zaciągnął kredyt na remont mieszkania przy ul. (…) w wysokości 25.000 zł, natomiast w chwili śmierci spadkodawcy zadłużenie wynosiło 12.547,10 zł, które pozwana spłaciła samodzielnie. Pozwana z tego tytułu uiszczała miesięczne raty w wysokości 502,92 zł. Koszty te stanowią dług spadkowy (art. 922 § 3 KC), a zatem należało je odliczyć od kwoty stanowiącej równowartość stanu czynnego spadku. Po wykonaniu tej operacji substrat zachowku wyniósł 243.756,61 zł (256.303,71 zł – 12.547,10 zł 107.471,50 zł), a należny powodom zachowek odpowiednio po 60.939,15 zł (243.756,61 zł x ¼)
Nie było podstaw do umniejszenia stanu czynnego spadku o wartość całej pożyczki na remont mieszkania przy ul. (…) zaciągniętej przez spadkodawcę ani o wartość nakładów poczynionych na remont mieszkania gdyż ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego wynika, iż ww. kredyt został zaciągnięty wyłącznie przez spadkodawcę, również pozostałe wydatki poczynione na remont mieszkania dokonane były wyłącznie przez spadkodawcę. Pozwana w toku postępowania nie udowodniła, aby to ona, z własnych środków czyniła jakiekolwiek nakłady na mieszkanie przy ul. (…). Mając powyższe na względzie Sąd w pkt I.1 wyroku na podstawie art. 991 KC zasądził od pozwanej na rzecz powoda S. D. (1) i R. K. kwotę 60.939,15 zł wraz z ustawowymi odsetkami. Wyrok Sądu Okręgowego w Poznaniu – I Wydział Cywilny z dnia 28 kwietnia 2017 r. I C 2827/14
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
