Zgodnie z art. 991 § 1 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo, jeżeli zstępny jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału) zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, darowizny uczynione przez spadkodawcę.
Uprawnienie do zachowku oparte jest na istnieniu bliskiej więzi rodzinnej między spadkodawcą a uprawnionym. Dlatego też kodeks cywilny zakreśla krąg uprawnionych podmiotów stosunkowo wąsko. Zgodnie z art. 991 § 1 KC są to jedynie zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Powstanie uprawnienia do zachowku jest przy tym uzależnione od tego, aby w konkretnym stanie faktycznym osoby te były powołane do spadku z ustawy. Zgodnie z obowiązującymi przepisami nie dochodzą do dziedziczenia osoby, które zostały uznane za niegodnych, małżonek wyłączony od dziedziczenia w trybie art. 940 KC, małżonek, w stosunku do którego orzeczono separację, osoby wydziedziczone przez spadkodawcę w testamencie, osoby które odrzuciły spadek oraz takie, które zawarły umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia.
Obliczenie zachowku należy rozpocząć od ustalenia udziału, w jakim uprawniony byłby powołany do spadku z ustawy, przy czym zgodnie z art. 992 KC przy ustalaniu tego udziału uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Następnie stosownie do art. 991 § 1 KC udział ten mnoży się przez 2/3 jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy lub małoletni, a w pozostałych sytuacjach – przez 1/2. Otrzymany wynik to udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku.
Kolejnym etapem obliczania zachowku jest ustalenie tzw. substratu zachowku) art. 993-995 KC). Ustalenie substratu zachowku wymaga przede wszystkim określenia czystej wartości spadku. Dla ustalenia substratu zachowku do czystej wartości spadku dolicza się wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę, bez względu na to, czy były one uczynione na rzecz spadkobierców, uprawnionych do zachowku, czy też innych osób, za wyjątkiem drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych i dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalenia zachowku.
Osoba uprawniona do zachowku roszczenia z tego tytułu powinna w pierwszej kolejności kierować przeciwko spadkobiercom zmarłego, w drugiej kolejności w stosunku do osób, na których rzecz uczynione zostały zapisy windykacyjne, w trzeciej zaś kolejności odpowiadają osoby obdarowane. Także w sytuacji, gdy spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 KC) por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2008 r., III CSK 255/07, OSNC 2009/3/47; wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 4 grudnia 2014 r., I ACa 190/14, wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 10 lipca 2014 r., I ACa113/14, wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 14 lutego 2014 r., I ACa 1078/13). Osoba uprawniona musi wykazać, że nie może uzyskać zaspokojenia swego roszczenia od osoby zobowiązanej z mocy art. 991 KC, następnie od osoby zobowiązanej na podstawie art. 9991 KC by móc zażądać całej lub części kwoty od obdarowanego. Odpowiedzialność obdarowanego względem uprawnionego ogranicza się jednak do wzbogacenia, będącego skutkiem darowizny. Ciężar dowodu, że nie może uzyskać zachowku od spadkobiercy, zapisobiercy w całości czy w określonej części obciąża uprawnionego do zachowku) art. 6 KC i art. 232 zdanie pierwsze KPC).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Pozwem o zachowek małoletnia powódka Z. G. (1), reprezentowana przez przedstawiciela ustawowego matkę – A. G. wniosła o zasądzenie od pozwanej E. S. (1) kwoty 356.215,00 złotych z ustawowymi odsetkami od dnia wydania wyroku do dnia zapłaty oraz o zasądzenie na jej rzecz kosztów procesu według norm przepisanych. W uzasadnieniu pozwu podniesiono, że Z. G. (1), jako córka wydziedziczonej przez spadkodawczynię A. R. (1) wnuczki A. G., jest uprawniona do wystąpienia z roszczeniem o zapłatę zachowku. Ponadto wskazano, że spadkodawczyni zmarła, a na mocy testamentu jej jedyną spadkobierczynią została E. S. (1), co zostało potwierdzone postanowieniem Sądu Rejonowego. Jednocześnie powódka wskazała, że nie jest jej znana dokładna wartość majątku po A. R. (1), jednakże wedle oszacowania powódki wartość spadku wynosi około 1.068.644,00 złotych, a w jego skład wchodzi samoistne posiadanie zabudowanej działki o powierzchni ok. 1500 m2 przy ul. (…) w J. oraz udział 4/6 części w lokalu mieszkalnym dodatkowo wskazała, że małoletniej przysługuje 2/3 z ½ części, która przypadłaby jej w drodze dziedziczenia ustawowego.
Stanowisko w przedmiocie roszczenia pozwana E. S. (1) zajęła na rozprawie wnosząc o oddalenie powództwa w oparciu o treść art. 5 KC, uzasadniając konieczność jego oddalenia brakiem środków finansowych, które byłyby wystarczające na zaspokojenie roszczeń powódki. Pozwana wniosła również zasądzenie od powódki na jej rzecz kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego. Pisemna odpowiedź E. S. (1) została przez Sąd zwrócona jako wniesiona po upływnie wyznaczonego terminu.
Stan faktyczny w niniejszej sprawie w zasadzie nie budził wątpliwości, wartość spadku, który de facto stanowił udział w 4/6 części w nieruchomości ustalona została w niekwestionowanej przez strony opinii biegłego z zakresu wyceny nieruchomości na kwotę 305.333 złotych (wartość całego prawa do lokalu wynosiła 458.000 złotych).
W celu obliczenia zachowku należy najpierw określić udział spadkowy stanowiący podstawę do jego obliczenia. Biorąc pod uwagę, że w chwili śmierci A. R. (1) była wdową posiadającą jedno żyjące dziecko oraz wnuczkę, której ojciec a syn spadkodawczyni zmarł, natomiast ona sama na mocy testamentu spadkodawczyni została wydziedziczona, zasadnym było uznanie, że uprawnioną do zachowku w wysokości 2/3 wartości udziału spadkowego, jest urodzona w dniu (…) Z. G. (1).
Mając na względzie powyższe wskazać należy, że zgodnie z porządkiem ustawowym uprawnieni do dziedziczenia po zmarłej A. R. (1) były jej dzieci, natomiast z uwagi na fakt, że A. R. (2) zmarł przed spadkodawczynią, jego udział przypadł jego córce A. G., która na mocy ustawy byłaby powołana do dziedziczenia w częściach równych z siostrą ojca – E. S. (1). Z uwagi na wydziedziczenie A. G. przez spadkodawczynię w testamencie, do dziedziczenia uprawniona jest jej córka – małoletnia Z. G. (1), której przysługuje zachowek w wysokości 2/3 części udziału jaki przysługiwałby jej na mocy ustawy tj. ½ udziału.
Uwzględniając powyższe wskazać należy, że małoletniej Z. G. (1) przysługuje 4/18 części udziału w prawie własności ww. lokalu (4/6 udziału w prawie własności wchodząca w skład spadku x ½ udziału jaka przysługiwałaby powódce na mocy dziedziczenia ustawowego x 2/3 jako udział przysługujący małoletniemu spadkobiercy). Wartość lokalu została oszacowana na sumę 458.000,00 zł, (…)= 101.778,00 zł.
Istotnym jest fakt, że pozwana jedyny argument jaki podnosi na gruncie art. 5 KC, a który ma na celu uzasadnienie konieczności obniżenia kwoty zasądzonego powódce zachowku jest jej trudna sytuacja materialna. Jednakże w ocenie Sądu racje podnoszone przez pozwaną w zakresie braku przez nią środków finansowych, które umożliwiałyby jej uregulowanie należności z tytułu zachowku na rzecz strony powodowej nie zasługują na uwzględnienie, albowiem pozostawanie pozwanej w trudnej sytuacji finansowej, w sytuacji kiedy de facto jest właścicielką wartego blisko 460.000,00 zł mieszkania, nie może stanowić podstawy oddalenia powództwa o zachowek. Wskazać należy, iż pozwana, pomimo tego, iż nie jest jedyną właścicielką całego mieszkania (udział w wysokości 1/6 części przysługuje A. G.), korzysta z tego mieszkania samodzielnie z pominięciem drugiej współwłaścicielki i nie ponosi z tego tytułu dodatkowych obciążeń. Wyrok Sądu Okręgowego – III Wydział Cywilny z dnia 5 września 2016 r. III C 935/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
