Ustalenie kręgu spadkodawców należy rozpocząć od stwierdzenia, iż po zmarłej osobie fizycznej status spadkobiercy uzyskują wyłącznie osoby, które uzyskały tytuł powołania do spadku po spadkodawcy. Podstawą powołania do spadku mogą być dwa tytuły – ustawa i testament, o czym wprost stanowi art. 926 § 1 ustawy z dnia ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 459, powoływany dalej w skrócie jako KC). Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje dopiero wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce albo nie może być spadkobiercą.
Nie ulega zatem wątpliwości, iż powołanie z testamentu ma zawsze pierwszeństwo przed powołaniem z ustawy. Dopiero w sytuacji braku testamentu lub całkowitej lub częściowej jego nieważności, następuje dziedziczenie ustawowe. Artykuł 926 § 2 KC wyraża generalną zasadę, iż powołanie do dziedziczenia z testamentu ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym. Zasada ta zabezpiecza pełną realizację swobody w dysponowaniu majątkiem na wypadek śmierci.
Jedną z naczelnych zasad prawa spadkowego jest zasada swobody testowania. Osoba fizyczna ma prawnie zagwarantowaną możliwość swobodnego dysponowania majątkiem także na wypadek śmierci, co stanowi niejako przedłużenie swobody w dysponowaniu majątkiem w drodze czynności prawnych dokonywanych za życia (inter vivos). Granice tej swobody są zakreślone w ustawie stosunkowo szeroko, wyznacza je postulat zrozumiałości oświadczeń woli i możliwości wywołania przez nie skutków prawnych, na które jest skierowane w świetle obowiązującego porządku prawa pozytywnego (tak uznał m.in. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 13 czerwca 2001 roku, II CKN 543/00, OSNC 2002/1/14). Swoboda testowania jest zagwarantowana przez ustawę, a jej ograniczenia są wyjątkiem (A. Kidyba, E. Niezbecka: Kodeks cywilny. Komentarz. Spadki, Warszawa 2012). Obowiązkiem Sądu jest zapewnienie realizacji ostatniej woli spadkodawcy wyrażonej w testamencie (art. 948 § 1 KC).
Zgodnie z art. 949 § 1 KC spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. Jest to tzw. testament holograficzny, który stanowi podstawową formę testamentu zwykłego. Forma ta jest powszechnie dostępna dla osób, które umieją czytać i pisać, a jego konstrukcja opiera się na dość rygorystycznie traktowanych przesłankach formalnych, które muszą być zachowane pod rygorem nieważności (ad solemnitatem), a mianowicie do swej ważności wymaga on sporządzenia pismem ręcznym testatora, podpisania oraz – w zasadzie – opatrzenia datą. Tylko dwie pierwsze przesłanki są traktowane przez ustawodawcę w sposób bezwzględny, ich naruszenie powoduje zawsze nieważność testamentu, naruszenie zaś przesłanki trzeciej nie zawsze prowadzi do nieważności testamentu.
Zgodnie z ogólną dyrektywą z art. 948 KC testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwe najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy (zgodnie z łacińską paremią: in testamentis plenius voluntates testantium interpretamur). Jeżeli w oparciu o treść testamentu nie można ustalić rzeczywistej woli spadkodawcy, a zachodzi wątpliwość, co do zakwalifikowania osób wskazanych przez spadkodawcę jako zapisobiorców lub spadkobierców, wówczas znajduje zastosowanie szczególna dyrektywa interpretacyjna, zawarta w art. 961 KC. Według niej, jeżeli spadkodawca przeznaczył kilku oznaczonym osobom poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiorców, lecz za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów. Na tle tego przepisu w judykaturze wyłoniły się zagadnienia prawne, czy użyty w nim zwrot „wyczerpują prawie cały spadek” odnosić należy do majątku spadkodawcy w chwili sporządzenia testamentu, czy też z chwili otwarcia spadku a także, która z tych chwil decyduje o porównaniu wartości poszczególnych przedmiotów majątkowych przeznaczonych określonym osobom.
Rozrządzenia testamentowe zawierają różnego rodzaju dyspozycje. Nie należą do rzadkości takie, w których spadkodawca, zamiast powoływać spadkobiercę, przeznacza określone przedmioty majątkowe konkretnej osobie lub osobom, najczęściej chcąc w ten sposób dokładniej określić swoją wolę co do rozporządzenia całym majątkiem spadkowym. Często też spadkodawca nie zdaje sobie sprawy z tego, że jego rozporządzenie może mieć inne skutki niż podział całego majątku spadkowego oraz że istnieje w prawie polskim instytucja zapisu, za który jego rozporządzenie może być uznane. Takie sytuacje mogą rodzić wątpliwości co do woli spadkodawcy oraz co do jego rzeczywistych intencji i treści testamentu. Jeżeli wątpliwości nie dadzą się usunąć w drodze wykładni testamentu, wówczas ma zastosowanie art. 961 KC.
Zgodnie z art. 961 KC, jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów. W treści art. 961 KC możemy znaleźć dwa, różniące się od siebie stany faktyczne. W pierwszej części przepisu ustawodawca normuje sytuację, w której spadkodawca rozporządził poszczególnymi przedmiotami majątkowymi wyczerpującymi prawie cały spadek na rzecz jednej osoby. Wówczas, w sytuacji, gdy pojawią się wątpliwości co do wykładni testamentu, taką osobę poczytuje się za powołaną do całości spadku. Druga sytuacja dotyczy rozporządzenia poszczególnymi przedmiotami majątkowymi wyczerpującymi prawie cały spadek na rzecz kilku osób. Wówczas, w razie wątpliwości, takie osoby poczytuje się za spadkobierców testamentowych w częściach ułamkowych, które należy ustalić, biorąc pod uwagę stosunek wartości przeznaczonych danym osobom przedmiotów.
Artykuł 961 KC dotyczy sytuacji, w której brak jest precyzyjnej treści testamentu. Jeżeli z treści testamentu nie da się jednoznacznie wywnioskować, czy spadkodawca przeznaczył poszczególne przedmioty majątkowe jako zapis, czy też powołał spadkobierców, wówczas ustawodawca wprowadza domniemanie powołania spadkobiercy (spadkobierców). Regulacja ta ma służyć jak najpełniejszemu uwzględnieniu woli spadkodawcy. Celem art. 961 KC jest również ochrona spadkobierców ustawowych. Z punktu widzenia spadkobierców ustawowych istotne jest, aby osoby, które uzyskują prawie cały spadek w wyniku dyspozycji ustawowych, były spadkobiercami, a nie zapisobiercami. W sytuacji, gdy prawie cały majątek zostałby rozdysponowany przez spadkodawcę w testamencie, spadkobiercy ustawowi nie uzyskiwaliby żadnego przysporzenia ze spadku, natomiast obciążeni byliby odpowiedzialnością za długi spadkowe.
Sąd Najwyższy jednoznacznie określił art. 961 KC jako dyrektywę interpretacyjną mającą zastosowanie wtedy, gdy nie wystarczą ogólne reguły wykładni (art. 948 KC), aby ustalić rzeczywistą wolę spadkodawcy. Jak stwierdził SN w uchw. z 1.12.2011 r. (I CSK 419/10, Legalis): „dyrektywa interpretacyjna zawarta w zd. 2 art. 961 KC ma zastosowanie wyłącznie w przypadku istnienia wątpliwości co do charakteru prawnego dokonanych rozrządzeń. Jeżeli rozrządzenia testatora nie budzą wątpliwości co do ich charakteru lub w drodze interpretacji testamentu charakter ten można ustalić, to wykluczone jest stosowanie tej dyrektywy” (zob. też akceptującą glosę P. Księżaka, K. Szymury, Glosa do post. SN z 1.12.2011 r., I CSK 419/10, PS 2013, Nr 3, s. 118–124). Podobnie stwierdził SN w wyr. z 16.9.1993 r. (III CZP 122/93, Wok. 1994, Nr 1, s. 1): „art. 961 KC ma charakter normy interpretacyjnej treści testamentu. Celem tej interpretacji jest zaś zapewnienie możliwie najpełniejszego urzeczywistnienia woli spadkodawcy, utrzymania jego rozporządzeń w mocy i nadanie im rozsądnej treści” oraz w post. SN z 19.10.2000 r. (II CKN 505/00, Legalis): „Przepis ten nie wprowadza bowiem odmiennych (…) zasad dziedziczenia. Stanowi jedynie normę interpretacyjną w wypadku, gdy spadkodawca rozrządził w testamencie poszczególnymi przedmiotami majątkowymi, które wyczerpują prawie cały spadek, istnieje zaś wątpliwość co do rzeczywistej woli spadkodawcy”.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Uwzględniając treść testamentu z 18 lutego 2018 r. Sąd podzielił stanowisko, iż w okolicznościach n/n sprawy brak jest podstaw do stwierdzenia jego nieważności. Testator L. K., zgodnie z dyspozycją art. 941 KC w sposób prawidłowy rozrządził swoim majątkiem na wypadek śmierci. Sporządzony przez zmarłego testament zawiera rozrządzenia jednego spadkodawcy (art. 942 KC) i został w całości sporządzony pismem ręcznym, nadto podpisany i opatrzony datą (art. 949 § 1 KC). Podnoszone w toku postępowania przed Sądem I instancji wątpliwości skarżącej w zakresie autentyczności, czy oryginalności tego testamentu nie mogły się ostać, wobec treści opinii biegłego eksperta z zakresu badań pisma i podpisów A. P., który przesądził, iż jest on oryginalny i nie zawiera cech charakteryzujących kopie techniczne.
Odnosząc się natomiast do treści testamentu Sąd Okręgowy w konsekwencji podzielił rozważania Sądu Rejonowego, że wynikający z testamentu zapis dotyczący domu przy ul. (…), odnosi się jedynie do przynależnego testatorowi udziału i jego intencją nie było rozporządzanie własnością całej nieruchomości. Powyższe wynika wyraźnie z treści testamentu, w którym, co prawda wskazano, że „przedmiotem spadku jest dom (…) przy ulicy (…) w K.”, jednak stwierdzenie to należy odczytywać łącznie ze sformułowaniem, iż „dom ten wraz z działką jest własnością moją i mojej żony G. K. (2) z domu U.”. Podkreślić należy, iż wykładnia testamentu nie może się ograniczać jedynie do językowej interpretacji jakiegoś wyizolowanego fragmentu, ale winna obejmować pełną jego treść, jak również uwzględniać zebrany w sprawie materiał dowodowy, które to elementy pozwalają na ustalenie rzeczywistej woli testatora.
Niewątpliwie zatem w dacie sporządzania testamentu L. K. miał świadomość, że jest jedynie współwłaścicielem nieruchomości i rozrządzenie dotyczyło tylko jego udziału, w innym przypadku nie wskazywałby bowiem, że dom jest także współwłasnością uczestniczki G. K. (1). Okoliczność powyższą potwierdza zebrany w sprawie materiał dowodowy, w tym zeznanie wnioskodawcy, który wskazał, że przed śmiercią spadkodawcy „każdy wiedział o tym, że połówkę domu chce przepisać na wnuczki”. Odczytując wspomniany zapis oraz pozostałe dowody, należy zatem dojść do wniosku, że testator pozostawał w świadomości, co do uregulowania prawnego przedmiotowej nieruchomości, a spisując ostatnią wolę poruszał się w jego granicach. Interpretacji powyższej nie podważa zawarte w testamencie stwierdzenie, iż uczestniczka „ma prawo zamieszkiwać w tym domu, aż do śmierci”. Należy je bowiem odczytywać jedynie jako wyraz troski i zamiar zapewnienia uczestniczce możliwości zamieszkiwania we wspomnianym domu, niezależnie od ewentualnych poczynań spadkobierców, w zakresie odziedziczonego przez nich udziału.
Podkreślenia wymaga przy tym, iż nieprecyzyjność dyspozycji spadkodawcy zawartych w testamencie nie przesądza jego nieważności, pociąga natomiast za sobą konieczność dokonania wykładni, ustalenia treści dokonanych w nim rozrządzeń z uwzględnieniem reguł określonych w art. 948 § 1 i 2 KC (por. orz. Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2009 r., II CSK 637/08), a zatem z uwzględnieniem takiego tłumaczenia testamentu, aby zapewnić urzeczywistnienie woli spadkodawcy. Mając na uwadze sformułowanie „dom ten wraz z działką jest własnością moją i mojej żony G. K. (2) z domu U.” oraz zebrane w sprawie dowody, w konsekwencji Sąd Okręgowy podzielił pogląd Sądu I instancji, iż brak jest przesłanek do stwierdzenia jakoby wolą testatora było rozrządzenie domem przy ul. (…) w całości, a tym samym, że w testamencie z dnia 18 lutego 2018 r. L. K. rozrządził jedynie swoim udziałem w tym domu.
Jedynie na marginesie stwierdzenia wymaga, że nawet gdyby przyjąć, że wolą L. K. było rozporządzenie całym domem, a nie tylko swoim udziałem, nie wpływałoby to na ważność testamentu, albowiem rozrządzenie przez testatora także przedmiotami nienależącymi do niego, jak i pominięcie pewnych przedmiotów stanowiących jego majątek jest dopuszczalne i samo przez się nie świadczy o istnieniu błędu prawnie relewantnego (por. orz. Sądu Najwyższego z dnia 27 października 2005 r., III CK 53/05). Testator może bowiem objąć rozrządzeniem także przedmioty nienależące do jego majątku, co wpływa na ustalenie wielkości udziałów (por. orz. Sądu Najwyższego z dnia 28 października 1997 r., I CKN 276/59, orz. Sądu Najwyższego z dnia 27 października 2005 r., III CK 53/05).
W sprawie brak jest również innych podstaw do stwierdzenia nieważności testamentu. W szczególności zebrany w sprawie materiał dowody pozwala na przesądzenie, iż testament został sporządzony przez testatora w sposób świadomy i swobodny. Fakt zażywania przez niego leków, nie wpływał na stan jego świadomości, co zresztą potwierdziła skarżąca, jednoznacznie stwierdzając, iż „nie kwestionuje poczytalności męża, bo był z nim kontakt, był świadomy” Okoliczność powyższą potwierdzają zeznania wnioskodawcy R. K. (1) oraz uczestniczki D. K. która podkreśliła, iż do końca swoich dni L. K. rozwiązywał trudne krzyżówki
Z okoliczności sprawy, jak również z zebranego w sprawie materiału dowodowego nie wynika również, aby testament sporządzony został pod wpływem błędu lub groźby (art. 945 § 1 pkt 2 i 3 KC). Z zeznań G. K. (1) wynika, że „wnuczki odwiedzały dziadka do śmierci, miał z nimi dobry kontakt. Na pewno ten testament został sporządzony przez męża.”. Wnioskodawca z kolei zeznał, że „każdy wiedział o tym, że połówkę domu chce przepisać na wnuczki, tak było od momentu gdy urodziła się jego pierwsza wnuczka”, co potwierdziła uczestniczka D. K. wskazując, że od „zawsze dziadek mówił, że chce nam to zapisać”. Uwzględniając powyższe brak jest również podstaw, do doszukiwania się wpływu kogokolwiek na testatora, przy sporządzaniu przez niego testamentu. Podkreślić należy, iż sama skarżąca zeznała, iż w dniu w którym doszło do spisania testamentu „mąż to był w dobrym stanie, pytałam się tylko co na mnie i córkę gadał syn”.
Uwzględniając wskazywany powyżej wieloletni zamiar spadkodawcy zapisania swojego udziału w domu przy ul. (…) na wnuczki oraz jego zachowanie w dniu sporządzenia testamentu, za Sądem I instancji przyjąć należy, iż na jego treść nikt nie wpływał i odpowiadała ona woli testatora. Odmienne twierdzenia skarżącej, która przyznała, ze jest skonfliktowana z synem” w żaden sposób nie zostały nawet uprawdopodobnione. W tym miejscu jedynie na marginesie wskazania wymaga na powszechne w orzecznictwie stanowisko, iż sugestie osób trzecich nie wyłączają swobody powzięcia decyzji, gdyż w przeciwnym wypadku niemal każde oświadczenie woli dotknięte byłoby omawianą wadą, rzadko bowiem człowiek działa zupełnie swobodnie (por. orz. Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2017 r., I CSK 551/16, orz. Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2011 r., I CSK 115/11). Uwzględniając powyższe rozważania Sąd Okręgowy podzielił wyrażony przez Sąd Rejonowy pogląd, iż brak jest podstaw do stwierdzenia nieważności testamentu L. K. na podstawie wyłączenia świadomego albo swobodnego podejmowania decyzji i wyrażania woli przez testatora w chwili jej spisywania.
Sąd Okręgowy wskazuje również na prawidłowość dokonanych przez Sąd Rejonowy ustaleń w zakresie stosunku składników masy spadkowej. Pozostałe, wskazane w toku postępowania składniki majątku po zmarłym, w stosunku do wartości zapisanego wnuczkom udziału w domu przy ul. (…), potwierdzają pogląd Sądu I instancji, że rozrządzenie przez testatora wspomnianym udziałem, wyczerpało prawie cały spadek po nim. Zebrany w sprawie materiał dowodowy nie pozwala w szczególności na podważenie tej tezy z uwagi na twierdzenia skarżącej dotyczące samochodów, albowiem z niczego nie wynika, aby ich wartość wpływała na wynikającą z art. 961 KC zasadę. Prawidłowo tym samym na jej podstawie Sąd Rejonowy uznał, iż na podstawie testamentu spadek po L. K. nabyły jego wnuczki – D. K., P. K. i R. K. (2) – każda po 1/3 spadku. W zakresie stosunku części, w których spadkobierczynie dziedziczą spadek należy zastosować domniemanie z art. 960 KC, albowiem spadkodawca powołał do spadku kilku spadkobierców, nie określając ich udziałów spadkowych, zatem dziedziczą oni w częściach równych. Postanowienie Sądu Okręgowego – III Wydział Cywilny Odwoławczy z dnia 3 lutego 2021 r. III Ca 1046/20
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
