Powołanie do spadku wynika z ustawy lub z testamentu. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą (art. 926 § 1 i 2 KC.), albo gdy sporządzony testament (testamenty) okazał się nieważny lub bezskuteczny.
W tym miejscu należy przypomnieć, że zgodnie z art. 949 § 1 KC. spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. By oznaczony dokument mógł być potraktowany jako testament, musi zawierać wszystkie elementy wymienione w przytoczonym przepisie, tj. oprócz samej treści (rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci), musi być opatrzony datą i podpisany przez testatora (osobę sporządzającą testament). Testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy (art. 942 KC.). Brak zachowania powyższych wymagań powoduje nieważność testamentu (art. 958 KC.).
Przypomnieć należy, że Spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób (art. 959 KC.) w udziałach przez siebie określonych. W braku określenia wielkości udziałów spadkowych w testamencie przyjmuje się, że spadkobiercy dziedziczą w częściach równych (art. 960 KC.). W testamentach mogą znaleźć się jeszcze inne dyspozycje na wypadek śmierci, m.in. możliwe jest ustanowienie zapisu, o którym stanowi art. 968 KC.
Zgodnie z art. 968 § 1 KC spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapis). Dalszy zapis polega na tym, że spadkodawca obciąża zapisem zapisobiercę. Przedmiotem zapisu może być świadczenie majątkowe, takie jak:
- wypłata określonej sumy pieniężnej,
- zobowiązanie do przeniesienia na wskazaną zapisem osobę własności rzeczy zarówno należącej, jak i nienależącej do spadku,
- ustanowienie przez spadkobiercę określonego prawa na rzecz takiej osoby, w tym ograniczonego prawa rzeczowego,
- zrzeczenie się należącej lub nienależącej do spadku wierzytelności skierowanej przeciw zapisobiercy,
- zobowiązanie do świadczenia pewnych usług na rzecz zapisobiercy,
- inne świadczenia o charakterze majątkowym.
Zapis może zostać także określony jako ułamek wartości udziału spadkowego. Przedmiotem zapisu mogą być zarówno rzeczy ruchome oznaczone co do tożsamości jak i rzeczy oznaczone co do gatunku.
Jeżeli przedmiotem zapisu jest nieruchomość, do pełnego wykonania obowiązku spadkobiercy nie wystarczy wydanie (udostępnienie) nieruchomości. Niezbędne jest w tym wypadku przeniesienie prawa własności na zapisobiercę w formie aktu notarialnego (uchwała SN z 17.1.1969 r., uchwała SN z 10.8.1988 r., III CZP 65/88). W tej ostatniej uchwale SN orzekł, że: „Stosownie do treści art. 968 § 1 KC, zapis sprawia, że spadkobierca nim obciążony zobowiązany jest wobec zapisobiorcy do spełnienia określonego świadczenia. Zapis zatem sam przez się nie powoduje, że zapisobiorca nabywa prawo stanowiące przedmiot zapisu już w momencie otwarcia spadku. Natomiast przysługuje mu w stosunku do spadkobiercy roszczenie o wykonanie zapisu przez spełnienie określonego w testamencie świadczenia majątkowego. Spełnienie świadczenia skutkuje wykonaniem nałożonego na spadkobiercę zobowiązania. Jeżeli zatem przedmiotem zapisu jest prawo własności działki gruntu lub udział we własności działki gruntu, to do wykonania zapisu niezbędne jest przeniesienie własności w drodze odpowiedniej czynności. W tym wypadku chodzić tu będzie o zawarcie przez obciążonego zapisem spadkobiercy z zapisobiorcami umowy o przeniesienie własności (udziału) nieruchomości w formie aktu notarialnego, jak tego wymagają art. 156 i 158 KC. W sytuacji, gdy osoba, na której rzecz uczyniony został zapis nieruchomości, przyjęła go przez objęcie w posiadanie przedmiotu zapisu, lecz odmawia zawarcia ze spadkobiercą obciążonym zapisem umowy w formie aktu notarialnego przenoszącej na nią własność tej nieruchomości, spadkobierca uprawniony jest do żądania w drodze powództwa, aby sąd stwierdził obowiązek zapisobiercy do złożenia oznaczonego oświadczenia woli”.
Zapis testamentowy może także nakładać na spadkobiercę obowiązek ustanowienia na rzecz zapisobiercy odrębnej własności lokalu, jak również do przeniesienia udziału we własności tej nieruchomości (uchwała SN z 20.11.1981 r., III CZP 48/81). W uchwale tej sąd stwierdził m.in., że w przypadku gdy wykonanie zapisu przez zawarcie umowy o ustanowienie odrębnej własności lokali mieszkalnych (między spadkobiercą a zapisobiercą) nie będzie – w świetle obowiązujących przepisów – możliwe i z tej przyczyny zapis nie mógłby być zrealizowany, treść zapisu mogłaby stanowić zobowiązanie spadkodawcy do przeniesienia na rzecz zapisobiercy określonego udziału w prawie własności spadkowej nieruchomości. Wielkość tego udziału byłaby określona stosunkiem wartości zapisu do wartości nieruchomości spadkowej.
W zależności od tego, z jakim zapisem mamy do czynienia, w różny sposób kształtuje się odpowiedzialność zobowiązanego z tytułu zapisu wobec zapisobiercy. Jeżeli przedmiotem zapisu jest rzecz oznaczona co do tożsamości – do roszczeń zapisobiercy o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, o zwrot pożytków lub o zapłatę ich wartości, jak również do roszczeń obciążonego zapisem o zwrot nakładów na rzecz stosuje się odpowiednio przepisy o roszczeniach między właścicielem a samoistnym posiadaczem rzeczy. Jeżeli zaś przedmiotem zapisu są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, obciążony powinien świadczyć rzeczy średniej jakości, uwzględniając przy tym potrzeby zapisobiercy.
Jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, zapis obciąża ich w stosunku do wielkości udziałów spadkowych, chyba że spadkodawca postanowił inaczej. Nie każda osoba wskazana przez testatora jako zapisobierca automatycznie staje się uprawniona do zapisu. Dopiero sąd w postępowaniu spadkowym bada zdolność do dziedziczenia oraz przesłanki niegodności dziedziczenia zapisobiercy. Warto także pamiętać, że zapis może być uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Niespełnienie warunku eliminuje zapisobiercę z kręgu uprawnionych.
Zapisobierca nie jest spadkobiercą, nie odpowiada więc za długi spadkowe. Natomiast sam zapis ma charakter obciążenia masy spadkowej i jest długiem spadkowym obciążającym spadkobiercę. Dalszy zapis jest z kolei ciężarem dla zapisobiercy. Wpływa to na rozliczenia podatkowe, pomniejszając podstawę opodatkowania
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
W dniu 25 czerwca Z. M. sporządził testament własnoręczny. Zawarł w nim postanowienie, zgodnie z którym: „na wypadek mojej śmierci, powołuje do spadku żone M. H. (…) do dysponowania środkami będącymi w banku (…) oddział w Ł. oraz w banku (…) oddział w Ł..” W niniejszej sprawie zaistniała potrzeba oceny, z jakiego tytułu wynikać może powołanie do spadku (z ustawy czy z testamentu) w związku ze złożeniem przez uczestniczkę H. M. (1) testamentu sporządzonego przez Spadkodawcę własnoręcznie w dniu 25 czerwca.
Oceniając testament sporządzony przez Z. M., stwierdzić należy, że spełnia on wskazane wyżej wymagania, stawiane testamentom własnoręcznym. Podkreślenia przy tym wymaga, że zainteresowane były zgodne co do tego, że omawiany dokument sporządził Spadkodawca własnoręcznie. Nie było co do tego żadnych wątpliwości, więc nie zachodziła potrzeba prowadzenia postępowania dowodowego na tę okoliczność.
Dalszą kwestią jest ocena, czy testament zawiera powołanie do spadku, czy ustanawia jedynie zapis zwykły na rzecz Uczestniczki postępowania. W treści testamentu znalazło się wprawdzie stwierdzenie o „powołaniu do spadku” żony, ale jest ono powiązane z dysponowaniem środkami zgromadzonymi na rachunkach bankowych.
Przenosząc powyższe rozważania na grunt rozpoznawanej sprawy, zauważyć należy, że bezspornie Spadkodawca przewidział dla swojej żony korzyść w postaci dysponowania oszczędnościami zgormadzonymi na rachunkach bankowych. Jednocześnie bezspornie wymienione w testamencie oszczędności nie wyczerpują całego spadku, ponieważ poza nimi Spadkodawca był właścicielem kilku nieruchomości. Biorąc to pod uwagę, można w niniejszej sprawie stwierdzić z pewnością, że nie rozporządził całym (albo prawie całym) majątkiem, który posiadał w dacie testowania. To zaś wyklucza interpretację zapisu w testamencie według reguły określonej w art. 961 KC. Uczestniczka postępowania, jakkolwiek odnalazła testament męża i złożyła go w sądzie spadku, to jednak nie ma żadnej wiedzy o okolicznościach, które zdecydowały o jego sporządzeniu. Nie twierdziła i nie wskazywała takich okoliczności, które przemawiałyby za innym rozumieniem treści testamentu.
Podsumowując: Spadkodawca pozostawił testament własnoręczny, w którym przewidział dla swojej żony zapis. Nie ma natomiast powołania do dziedziczenia. Dlatego ma miejsce dziedziczenie ustawowe po Z. M.
W myśl art. 931 KC. w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek, którzy dziedziczą w częściach równych z tym zastrzeżeniem, że część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż ¼ całości spadku. Z. M. pozostawił żonę i jedna córkę, więc ich udziały są równie i wynoszą po ½ części spadku. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 28 sierpnia 2020 r. I Ns 69/20
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
