Zgodnie z art. 56 prawa bankowego posiadacz rachunku oszczędnościowego, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej może polecić pisemnie bankowi dokonanie po swojej śmierci wypłaty z rachunku wskazanym przez siebie osobom: małżonkowi, wstępnym, zstępnym lub rodzeństwu określonej kwoty pieniężnej (dyspozycja wkładem na wypadek śmierci). Ust. 2 tego przepisu stanowi, że kwota wypłaty, o której mowa w ust. 1, bez względu na liczbę wydanych dyspozycji, nie może być wyższa niż dwudziestokrotne przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku, ogłaszane przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku.
Z kolei ust. 4 stanowi, że jeżeli posiadacz rachunku wydał więcej niż jedną dyspozycję wkładem na wypadek śmierci, a łączna suma dyspozycji przekracza limit, o którym mowa w ust. 2, dyspozycja wydana później ma pierwszeństwo przed dyspozycją wydaną wcześniej. Ust. 5 art. 56 prawa bankowego stanowi, że kwota wypłacona zgodnie z ust. 1 nie wchodzi do spadku po posiadaczu rachunku. Art. 57 prawa bankowego stanowi, że przepisy m.in. art. 56 ust. 1 nie dotyczą rachunku, o którym mowa w art. 51 czyli tzw. rachunku wspólnego.
Dyspozycja wkładem bankowym polega na tym, że z chwilą śmierci właściciela rachunku, pewna pula zgromadzonych tam środków nie wchodzi w skład spadku po nim, ale zostaje przeznaczona na rzecz wskazanej przez posiadacza rachunku osoby. Wspomniana instytucja łączy w sobie cechy zapisu i darowizny. Polega na tym, że określona kwota pieniężna jest wyłączona ze spadku i przekazana konkretnej osobie.
W doktrynie podkreśla się, że dyspozycja wkładem na wypadek śmierci jest jednostronnym oświadczeniem woli posiadacza rachunku na wypadek śmierci. W oświadczeniu tym zawarte jest polecenie, którego bank nie może odrzucić – bank jest bowiem obowiązany wykonać to polecenie w granicach wyznaczonych przepisami art. 56 ust. 1 i 2 Prawa bankowego, tzn. w granicach limitu ustawowego (art. 56 ust. 2 Pr. bankowego) oraz tylko na rzecz osób wymienionych w art. 56 ust. 1 Prawa bankowego. Z chwilą spełnienia się warunku dyspozycji (śmierci wkładcy), bank zobowiązany jest dokonać wypłaty środków osobie lub osobom, które posiadacz rachunku wskazał w dyspozycji wkładem na wypadek śmierci.
Dyspozycja na wypadek śmierci jest „rozrządzeniem” majątkowym wykazującym daleko idące podobieństwa do testamentu. Podobieństwa te uzasadniają stosowanie do omawianej dyspozycji wkładcy, w drodze ostrożnej analogii, przepisów kodeksu cywilnego o testamencie, w tym zwłaszcza reguły (art. 947 KC), iż testament późniejszy „uchyla” testament wcześniejszy w takim zakresie, w jakim testament wcześniejszy zawiera postanowienia niedające się pogodzić z treścią nowego testamentu. Akcentuje się przy tym, iż tylko kwalifikacja dyspozycji wkładcy na wypadek jego śmierci jako rozrządzenia majątkowego mortis causa nadaje sens przepisom prawa bankowego, przewidującym niedopuszczalność dokonywania takich dyspozycji w przypadku wspólnych rachunków oszczędnościowych oraz stanowiącym, iż sumy wypłacone z tytułu tej dyspozycji nie wchodzą do spadku po zmarłym posiadaczu rachunku. (tak Zbigniew Ofiarski, Komentarz do ustawy prawo bankowe – program Lex).
Tym samym do wykładni dyspozycji na wypadek śmierci i tym samym rozumienia ust. 4 art. 56 prawa bankowego należy podejść tak samo jak do wykładni testamentów. Analogia jest tutaj dopuszczalna, gdyż trzymanie się sztywno zasady, że pierwszeństwo ma zawsze dyspozycja późniejsza może pozostawać w sprzeczność z zasadą poszanowania woli osoby udzielającej dyspozycji na wypadek śmierci. (art. 948 KC) Innymi słowy, gdy późniejsza dyspozycja na wypadek śmierci wskazuje innego beneficjenta, to ona powinna mieć pierwszeństwo i wykluczać dyspozycję wcześniejszą. Natomiast wszechstronnej ocenie należy poddać sytuację, gdy obie dyspozycje wskazują tego samego beneficjenta i dopiero obie przekraczają limit określony w art. 56 ust. 2 prawa bankowego.
Rozsądna wykładnia powinna zmierzać do tego, by obowiązywały w takiej sytuacji dwie dyspozycje ograniczone tylko limitem określonym w art. 56 ust. 2 prawa bankowego. Takie rozumienie odpowiada regulacji zawartej w art. 947 KC i jak wskazano szanuje wolę osoby zmarłej. Niezrozumiałe z punktu widzenia rozsądku i logiki byłoby nakazywanie spadkodawcy, by ulokował pieniądze tylko w jednym banku i tylko na podstawie jednej dyspozycji mógł przekazać środki pieniężne jednemu beneficjentowi.
Większość głosów zarówno spośród przedstawicieli nauki prawa, jak i orzecznictwa sądowego składnia się do tego, ażeby skutki dyspozycji wkładem bankowym uznać za porównywalne ze skutkami dokonanych przez spadkodawcę darowizn i przekazaną w ten sposób kwotę zaliczyć w poczet substratu zachowku. Skoro zaś kwota ta powiększa substrat zachowku to należy ją uwzględnić przy obliczaniu wysokości samego zachowku należnego powodowi.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
T. Ł. pozwał W. Bank Spółdzielczy o zapłatę 105.700,20 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie do dnia zapłaty, wskazując w uzasadnieniu, że chodzi o odszkodowanie związane z przyjęciem przez pozwanego od A. F. dyspozycji zapisu na wypadek śmierci – dyspozycji nieważnej, jako złożonej na rzecz osoby wykraczającej poza ustawowy krąg najbliższych osób, uprawnionych do otrzymania przedmiotu dyspozycji. Powód twierdzi, że bank – przyjmując dyspozycję w warunkach rażącego niedbalstwa swego pracownika – wprowadził swego klienta w błąd, a powoda pozbawił możliwość otrzymania inną drogą pieniędzy, które klient banku chciał przekazać.
Pozwany wniósł o oddalenie powództwa, nie kwestionując nieważności dyspozycji, a podnosząc, że powód nie poniósł z tego tytułu szkody i że nie wykazał związku przyczynowego między rzekomą szkodą a działaniami banku. Pozwany zaprzeczył, by kwota będąca przedmiotem dyspozycji przysługiwała właśnie powodowi – sama dyspozycja nie przeniosła własności środków pieniężnych na powoda, nieważność dyspozycji nie miała bezpośredniego wpływu na uprawnienia powoda i na powstanie szkody, ponadto dyspozycja była spowodowana działaniami samego klienta banku, a pośrednio również powoda (zarzut przyczynienia), i mogła być w każdym czasie odwołana – gdyby była ważna. Powód nie wchodził przy tym w krąg spadkobierców klienta. Gdyby faktycznie ostateczną wolą klienta, który zmarł po wydaniu dyspozycji, było przekazanie środków na rzecz powoda, powód powinien otrzymać pieniądze od spadkobierców klienta.
Dyspozycja taka jak sporna w niniejszej sprawie jest nieważna i nie wywołała zamierzonych skutków prawnych (art. 58 § 1 KC). Dyspozycja została sporządzona, podpisana i złożona z użyciem wzorca stosowanego przez bank. Nie wymaga dowodu stwierdzenie, że to pracownik banku czuwa w takim przypadku nad prawidłowością dokonywanej czynności i w razie dopuszczenia się sporządzenia i przyjęcia dyspozycji nieważnej winę za wprowadzenie obu stawających przed nim osób w błąd co do skuteczności złożonej dyspozycji ponosi strona pozwana. Zgodnie z art. 416 KC osoba prawna jest obowiązana do naprawienia szkody wyrządzonej z winy jej organu. Bank jako profesjonalny podmiot działający na rynku finansowym powinien ze szczególną dbałością i rzetelnością, zgodnie z wymaganiami określonymi w art. 355 § 2 KC, prowadzić swoją działalność, w tym przede wszystkim stosować aktualnie obowiązujące przepisy prawa. Wobec kategorycznego brzmienia przepisu obowiązującego w dacie dyspozycji winę tę należy rozpatrywać w kontekście rażącego niedbalstwa, wynikającego najpewniej z niedostosowania druku i personelu do nowelizacji prawa. Trudno wymagać od konsumenta odwiedzającego bank potrzeby odrzucenia poczucia zaufania, jakim obdarza się tę instytucję finansową. Trudno wymagać, by konsument idący do banku poprzedzał wizytę konsultacją u prawnika w celu upewnienia się, czy to, czego oczekuje od banku i na co zgodzi się bank, jest zgodne z prawem. W takiej sytuacji nie można przyjąć w najmniejszym stopniu przyczynienia się posiadacza rachunku ani powoda do powstałej szkody.
Jest logiczne, a i potwierdzone zeznaniami świadka i powoda, że gdyby A. F. i powód w dacie dyspozycji wiedzieli o tym, że jest ona nieważna, do złożenia takiej dyspozycji by nie doszło. Nikt rozsądny by tego nie uczynił. Zeznania wskazują na to, że w bardzo bliskich stosunkach rodzinnych między posiadaczem rachunku a powodem z pewnością A. F. przekazałby powodowi środki pieniężne w inny sposób – i to w wysokości co najmniej równoważnej kwocie dochodzonego roszczenia (skoro zmarł krótko po dacie dyspozycji i krótko po tym, gdy znana powszechnie stało się wynagrodzenie, którego wielokrotność wyznaczała limit realizacji dyspozycji). Ten inny sposób oznaczałby najpewniej darowiznę lub testament.
Szkoda powoda wyraża się w zawinionym przez bank niepotrzymania od A. F. inną drogą tych środków pieniężnych, które miały być mu wypłacone drogą realizacji dyspozycji na wypadek śmierci. W ocenie Sądu, dowody wskazują na wysoce prawdopodobną, wręcz pewną, sekwencję zdarzeń prowadzącą do wniosku, że po stronie powoda nastąpił uszczerbek majątkowy polegający na nieuzyskaniu korzyści. Wskazywany przez pozwanego (niepodeszły) wiek posiadacza rachunku traci znaczenie w zestawieniu z faktem, że składając dyspozycję, posiadacz ten był ciężko, nieuleczalnie chory i zdawał sobie z tego sprawę, czego potwierdzeniem jest to, że upoważnił powoda do gospodarowania i rozporządzania bydłem według jego uznania.
Nie jest żadną przeszkodą w zasądzeniu powodowi odszkodowania okoliczność, że powód otrzymał wypłatę dyspozycji, a następnie zwrócił ją bankowi. Zwrot ten nastąpił w toku wymiany pism, z których wynika, że powód nie godził się z zasadnością zwrotu i że zwrotu tego dokonał w sytuacji przymusu (wezwania przedsądowego), a następnie zażądał tej samej kwoty – ale już nie z tytułu wypłaty dyspozycji, lecz odszkodowania. Roszczenia powoda nie można traktować w kategorii nadużycia prawa podmiotowego, skoro do całej sytuacji doszło w wyniku błędu leżącego ewidentnie po stronie pozwanej. Wyrok Sądu Okręgowego – I Wydział Cywilny z dnia 21 marca 2022 r. I C 44/21
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
