W polskim ustawodawstwie zasada swobodnego testowania nie znalazła wprawdzie wyraźnego odzwierciedlenia w ustawie, ale jej obowiązywanie nie budzi wątpliwości. Oczywiście swoboda testowania pozostaje zawsze w granicach wyznaczonych przez porządek prawny. I o ile przepisy w obecnym kształcie nie ograniczają spadkodawcy w żaden sposób jeżeli idzie o wskazanie osoby (osób) spadkobiercy, o tyle ograniczenia dotyczące sposobu rozrządzenia majątkiem należącym do spadkobiercy mogą wynikać z przepisów ogólnych, mających zastosowanie do czynności prawnych, oraz z przepisów szczególnych zawartych w księdze czwartej, tytule III kodeksu cywilnego. Treść testamentu nie może zatem pozostawać w sprzeczności z przepisami ustawy zmierzać do obejścia ustawy oraz pozostawać w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego.
Swoboda testowania stwarza możliwość, że spadkodawca pozbawi najbliższych członków rodzony korzyści ze spadku. Ponieważ u podstaw prawa spadkowego leży myśl o przekazaniu spadku właśnie osobom z kręgu najbliższej rodziny, różne systemy prawne wykształciły różne instytucje, których celem jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny. Polskie ustawodawstwo przyjęło system zachowku, jako uprawnienia przysługującemu osobom wymienionym w art. 991 § 1 KC – roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Rozważania te dotyczą oczywiście także sytuacji, gdy spadkodawca nie sporządził testamentu i jego spadkobiercy dziedziczą spadek z ustawy, tj. według zasad wyznaczonych przepisami prawa. Chodzi tu jedynie o to, ażeby uzmysłowić fakt, że przepisy dotyczące uprawnienia do zachowku mają charakter bezwzględnie obowiązujący i roszczenie to zapewniono tym osobom niezależnie od woli spadkodawcy a nawet wbrew jego woli.
Zachowek może być pozostawiony w kilku postaciach. Po pierwsze uprawniony może otrzymać zachowek w postaci dokonania na jego rzecz przez spadkodawcę darowizny. Po drugie, spadkodawca może uprawnionego powołać do dziedziczenia w ułamku odpowiadającym wysokości zachowku. Po trzecie spadkodawca może ustanowić na rzecz uprawnionego zapis, którego wartość będzie odpowiadała wysokości zachowku. W końcu spadkodawca może pozostawić w testamencie, że przeznacza zachowek dla uprawnionego. Tak więc z prawa do zachowku wynikają uprawnienia różnej treści i dopiero wówczas, gdy uprawniony nie uzyskał w żadnej postaci należnego mu zachowku, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy potrzebnej do pokrycia zachowku. Reasumując – uprawnienie do zachowku stanowi urzeczywistnienie obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych (por. wyrok SN z dnia 07.04.2004 r. Pip 2005/6/11).
Jeżeli spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 KC (tak m.in. Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia z dnia 20 listopada 2012 r., I ACa 501/12 wyroki SN z dnia 30 stycznia 2008 r. III CSK 255/07, OSNC 2009/3/47 i z 13 lutego 2004 r. II CK 444/02). Zakres odpowiedzialności pozwanego z tytułu zachowku wyznacza przepis art. 1000 § 2 KC, który odnosi się do obdarowanych, którzy są równocześnie uprawnieni do zachowku (por. Kodeks cywilny, Komentarz pod red. E. Gniewka, s. 1581, Komentarz do Kodeksu cywilnego, Elżbieta Skowrońska – Bocian, s. 190 i n.) Zgodnie z jego treścią, jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
Zgodnie z art. 888 przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Zasadniczą cechą umowy darowizny jest jej nieodpłatność, przez która należy rozumieć brak ekwiwalentu ekonomicznego jako odpowiednika świadczenia darczyńcy. Jako darowizny należy traktować nie tylko umowy zawarte na podstawie art. 888 KC, lecz również wszelkie inne czynności, mocą których dochodzi do nieodpłatnego przysporzenia. Tak więc także umowa obligacyjna obejmująca zniesienie między współwłaścicielami współwłasności nieruchomości w wyniku nieodpłatnego przeniesienia przez jednego z nich udziałów we współwłasności na drugiego dotychczasowego współwłaściciela może być kwalifikowana jako umowa darowizny (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 2014-01-09.).
Ustawodawca, wprowadzając do systemu prawnego instytucję zachowku zakładał, że przepisy dotyczące uprawnienia do zachowku mają charakter bezwzględnie obowiązujący i roszczenie to zapewniono tym osobom niezależnie od woli spadkodawcy a nawet wbrew jego woli. W orzecznictwie przyjmuje się, że w sprawie o zachowek nie jest wyłączone obniżenie wysokości należnej z tego tytułu sumy na podstawie art. 5 KC Zakres zastosowania powyższego przepisu powinien być jednak stosunkowo wąski, bowiem ocena sądu, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa podmiotowego (art. 5 KC) nie powinna pomijać okoliczności, że prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych (tak m.in. Sąd Apelacyjny w Krakowie, por. uchwała SN z dnia 19 maja 1981 r., III CZP 18/81, OSNC 1981, Nr 12, poz. 228, z glosą A. Szpunara, NP 1983, nr 2, s. 94, (wyr. SN z dnia 7 kwietnia 2004 r., IV CK 215/03). Względy te nakazują szczególną ostrożność przy podejmowaniu oceny o nadużyciu prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku, która nie może opierać się jedynie na ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej zasad współżycia (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 31 marca 2011 r., I ACa 99/11, OSAB 2011, z. 1, poz. 21, Wyrok SA w Warszawie z dnia 10.02.2014 r. I ACa 1204/13).
Na konieczność zachowania szczególnej ostrożności w ograniczeniu bądź pozbawieniu praw do zachowku z uwagi na zasady współżycia społecznego wskazuje także Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 kwietnia 2004 r., IV CK 215/03 oraz 2001-01-25, IV CKN 250/00. Obniżenie wysokości zachowku może więc mieć miejsce w przypadkach wyjątkowych, albowiem już samo pozbawienie uprawnionego do zachowku korzyści ze spadku jest dla niego okolicznością krzywdzącą i dolegliwą, a stanu tego nie powinno jeszcze pogłębiać drastyczne ograniczenie możliwości realizacji roszczeń z tytułu zachowku. O nadużyciu prawa przez żądanie zapłaty zachowku decydować mogą jedynie okoliczności istniejące w płaszczyźnie uprawniony – spadkobierca. Nie można bowiem zapominać, iż wyłączenia prawa do zachowku, z uwagi na niewłaściwe postępowanie w stosunku do spadkodawcy, dokonuje sam spadkodawca w drodze wydziedziczenia. Okoliczności występujące na linii uprawniony – spadkodawca nie są oczywiście pozbawione znaczenia. Powinny jednak co do zasady zostać uwzględnione tylko jako dodatkowe, potęgujące stan sprzeczności z kryteriami nadużycia prawa (tak Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu w wyroku z dnia 3 lipca 2014 r., w którym stwierdził, że okoliczności, które mogą powodować, że żądanie zapłaty zachowku stanowi nadużycie prawa, muszą układać się „na linii” uprawniony do zachowku – spadkobierca.
Natomiast okoliczności na linii uprawniony do zachowku – zmarły spadkodawca mogą mieć znaczenie tylko dodatkowe). Wynika to z tego, że ustawodawca uwzględnił już tę płaszczyznę (uprawniony – spadkodawca) przez określenie pojęcia niegodności i instytucji wydziedziczenia. Dlatego oparcie zarzutu działania z naruszeniem art. 5 KC jedynie na konflikcie między powodem a pozwanym na tle sposobu sprawowania opieki nad matką nie mógł być podstawą do zastosowania klauzuli generalnej zmierzonej z naruszeniem zasad współżycia społecznego. Żadna z okoliczności podniesionych w odpowiedzi na pozew, która miałaby zdaniem pozwanego świadczyć o zachowaniu powoda a w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego nie mogła stanowić podstawy zastosowania art. 5 KC w niniejszej sprawie. Zarzuty te ograniczały się jedynie do stosunku powoda do matki a podane przykłady nie mogły zostać ocenione jako rażąco naganne. Musiałyby wystąpić szczególnie naganne i rażące zachowania nakierowane na wyrządzenie spadkodawcy krzywdy, aby żądanie wypłaty zachowku uznać za nadużycie prawa. Nawet oziębłe bądź częściowo niepoprawne stosunki między spadkodawcą a uprawnionym do zachowku nie niweczą jego prawa w oparciu o art. 5 KC
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powodowie P. Ł. i A. D. wnieśli o zasądzenie od pozwanych P. Ł. i W. G. (1) tytułem zachowku po zmarłym Z. Ł. następujących kwot:
– od P. Ł. na rzecz P. Ł. kwoty 8.200 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty,
– od P. Ł. na rzecz powódki A. D. kwoty 8.200 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty,
– od pozwanego W. G. (1) na rzecz powoda P. Ł. kwoty 8.200 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty,
– od pozwanego W. G. (1) na rzecz powoda A. D. kwoty 8.200 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty oraz zasądzenie kosztów procesu.
W uzasadnieniu pozwu powodowie wskazali, iż spadek po Z. Ł. na podstawie testament własnego nabyli pozwani P. Ł. oraz W. G. (1) w części ½ każdy z nich. Dodali, iż w testamencie Z. Ł. wydziedziczył swojego syna J. Ł. (1), ojca powodów. Na podstawie art. 1011 KC powodowie są uprawnieni do zachowku. Podali, iż w skład masy spadkowej wchodzi udział we własnościowym spółdzielczym prawie do lokalu mieszkalnego przy ul. (…) w T.. W chwili śmierci Z. Ł. przysługiwał udział w lokalu w wysokości 4/6. Powodowie wartość mieszkania określili na kwotę 196.800 zł , tym samym udział zmarłego wynosi 131.200 zł. W odniesieniu do obliczenia wartości zachowku wskazali, iż Z. Ł. miał dwoje dzieci. Wobec wydziedziczenia J. Ł. (1) w jego miejsce wstąpili powodowie. Każdemu z powodów należy się więc łącznie 1/8. Wskazali, iż spadkobiercami byli pozwani w równych częściach wobec tego każdemu z powodów przysługuje od każdego z pozwanych żądanie zapłaty w wysokości 1/16 substratu zachowku tj. 8.200 zł.
W odpowiedzi na pozew pozwani podali, iż nie zgadzają się z żądaniem pozwu. Zaznaczyli, iż w testamencie wnukowie zmarłego nie zostali ujęci a więc są niegodni dziedziczenia i zachowku. Pozwani zaznaczyli, iż wskazana przez powodów wartość mieszkania jest zawyżona. Obecnie lokal wymaga kapitalnego remontu i jego faktyczna wartość wynosi 100.000 zł. Podnieśli, iż wnukowie nie mieli kontaktu ze zmarłym. Dodali, iż pozwany P. Ł. jest inwalidą I grupy i sierotą. Zmarły wiedział, iż syn wymaga opieki stałej i spisany przez niego testament miał zapewnić mu byt. Druga część mieszkania przeznaczona jest dla opiekującego się P. Ł., W. G. (1). Nadto W. G. (2) jest również niepełnosprawnym II grupy.
Ojciec powodów został wydziedziczony przez spadkodawcę. Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest to, że udział spadkowy, który przypadałby wydziedziczonemu przez spadkodawcę dziecku przypada zstępnym wydziedziczonego (SN z dn. 28 maja 1971 r., III CZP 5/71, RPEiS 1972, nr 1, s. 350). W takim stanie rzeczy, z uwagi na nabycie spadku przez pozwanych, każdemu z powodów przysługuje roszczenie o zachowek w wysokości 1/16 udziału spadkowego od każdego z pozwanych.
W skład masy spadkowej weszło spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego położonego w T. przy ul. (…) wartości 168.700 zł. Każdemu z powodów wobec każdego z pozwanych przysługiwałoby więc prawo do zachowku w kwocie 10.543,75 zł (1/12 x 168.700 zł.). Sąd przyznaje, iż co do zasady powodom przysługuje roszczenie o zachowek po zmarłym Z. Ł.. Niemniej jednak w przedmiotowej sprawie istnieją okoliczności przemawiające za oddaleniem powództwa. Pozwani podnieśli zarzut nadużycia prawa przez powodów na podstawie art. 5 KC
Sąd analizując całość zebranego materiału dowodowego doszedł do przekonania, iż powodowie w rzeczywistości byli dla zmarłego osobami obcymi, łączyła ich z nim jedynie „więź krwi”. Podkreślić należy, iż powodowie w chwili śmierci Z. Ł. mieli ukończone więcej niż 30 lat, byli więc już od długiego czasu osobami pełnoletnimi. Zebrany w sprawie materiał dowodowy w szczególności w postaci zeznań świadków, jak i przesłuchania pozwanego wskazują natomiast, iż pomiędzy powodami a zmarłym nie było żadnego kontaktu. Zmarły opuścił rodzinę ojca powodów J. Ł. (1) i z uwagi na to, że syn nie chciał zaakceptować decyzji ojca, nie utrzymywali oni miedzy sobą żadnych kontaktów. Naturalnym było również, iż kontakty te nie były utrzymywane pomiędzy dziećmi J. Ł. (1) – powodami a ich dziadkiem.
Zmarły nie odwiedzał powodów zarówno w wieku dziecięcym, jak i dorosłym. Również powodowie nie czuli potrzeby poznania swojego biologicznego dziadka. Nie interesowali się jego życiem, zdrowiem. Pomiędzy powodami a zmarłym poza więzami biologicznymi nie istniała żadna więź rodzinna. Osoby te były dla siebie w zasadzie obce. Dostrzec wypada, iż powodowie nie wykazali jakiejkolwiek próby nawiązania kontaktu z Z. Ł., co jednoznacznie świadczy o tym, iż dla nich pozostawał obojętny. Skoro więc powodowie podjęli decyzję o niekontaktowaniu się i nie nawiązywaniu jakichkolwiek więzi ze Z. Ł. za jego życia, to w ocenie Sądu trudno uznać, iż mają oni podstawy do wystąpienia z żądaniami zapłaty zachowku po zmarłym.
Za takim stanowiskiem Sądu przemawiają również okoliczności dotyczące spisania testamentu przez zmarłego oraz jego ostatniej woli. Uwzględnienie w testamencie syna P. Ł. i pasierba W. G. (1) podyktowane było w szczególności troską o los jednego z nich. P. Ł. jest bowiem osobą schorowaną, cierpi na schizofrenię i wymaga stałej pomocy osób trzecich. Z. Ł. przez przekazanie pozwanym jedynego swojego majątku w postaci mieszkania, zamierzał do zapewnienia bytu i opieki P. Ł.. Obecnie w przedmiotowym mieszkaniu zamieszkuje P. Ł., a opiekę nad nim sprawuje córka pozwanego W. G. (1). Konieczność zapłaty zachowku w tym wypadku mogłoby doprowadzić do konieczności sprzedaży mieszkania, gdyż żaden z pozwanych nie posiada innego majątku, z którego mógłby spłacić powodów. Sprzedaż mieszkania pozbawiłaby zaś pozwanego P. Ł. znajdującego się w trudnej sytuacji zdrowotnej, miejsca do zamieszkania. Wyrok Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 23 listopada 2016 r. I C 172/16
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
