Krąg osób uprawnionych do zachowku określa art. 991 § 1 KC, zgodnie z którym uprawnionymi są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Tym samym prawa do zachowku zostały pozbawione osoby, które ustawa nakazuje traktować tak, jakby nie dożyły one chwili otwarcia spadku. Wysokość zachowku określono na połowę wartości udziału, jaki przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, natomiast jeżeli uprawniony do zachowku jest osobą małoletnią albo trwale niezdolną do pracy, wysokość ta wynosi dwie trzecie tego udziału.
W kwestii substratu zachowku, obowiązujące przepisy nakazują w pierwszej kolejności obliczenie tzw. czystej wartości spadku, którą stanowi różnica między wartością stanu czynnego spadku (aktywów) i wartością stanu biernego (pasywów) z pominięciem długów wynikających z zapisów i poleceń. Podkreślić należy w tym miejscu, iż obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej wg cen z daty orzekania o zachowku, a według ich stanu z chwili otwarcia spadku (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – zasada prawna – z dnia 26.03.1985 r. III CZP 75/84 OSNC 1985/10/147, uchwała Sądu Najwyższego z 17.05.1985 r. III CZP 69/84 OSNC 1986/3/24).
Do tak wyliczonej czystej wartości spadku dolicza się następnie wartości darowizn oraz zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę, zgodnie z zasadami art. 993 i 997 KC, przy czym stosownie do art. 994 § 1 KC doliczeniu do spadku nie podlegają drobne darowizny zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach (a więc darowizny niewielkiej wartości wręczane z różnych okazji), darowizny dokonane na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku, dokonane przez więcej niż 10 laty licząc wstecz od otwarcia spadku. Tym samym darowizny uczynione na rzecz spadkobierców albo osób uprawnionych do zachowku są doliczone do spadku bez względu na czas ich dokonania. Wyjaśniał to zresztą Sąd Najwyższy wskazując, że „Przyjęta w art. 994 § 1 KC granica czasowa dotyczy tylko darowizn uczynionych na rzecz osób trzecich, a więc przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku jedynie dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty przed otwarciem spadku darowizn na rzecz osób trzecich. Natomiast darowizny uczynione na rzecz spadkobierców albo uprawnionych do zachowku dolicza się do spadku niezależnie od tego, kiedy zostały dokonane, także wówczas, gdy spadkodawca uczynił darowiznę więcej niż dziesięć lat przed śmiercią.” Art. 995 § 1 KC przesądza natomiast, że wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalenia zachowku. W końcu obliczenie należnego zachowku następuje po wymnożeniu substratu zachowku przez udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku.
W orzecznictwie powszechnie przyjmuje się, że co do zasady nie można wykluczyć stosowania art. 5 KC w sprawach o zachowek, choć jednocześnie zaznacza się, że powinien on być stosowany ostrożnie i tylko w wyjątkowych wypadkach. (vide wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 2012 r. I CSK 599/11 Lex nr 1218157, wyrok z 11 lipca 2012 r. I CSK 75/12 Lex nr 1311040). Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 kwietnia 2004 r. I CK 215/03 wyjaśniał, że „wskazana sprzeczność z zasadami współżycia społecznego zachodziłaby wówczas, gdyby w świetle reguł lub wartości moralnych powszechnie społecznie akceptowanych żądanie zapłaty należności z tytułu zachowku musiało być ocenione negatywnie. Dokonując osądu roszczenia o zachowek w tym aspekcie trzeba przy tym mieć na uwadze, że prawa uprawnionego do zachowku przysługujące mu ze względu na szczególny, bardzo bliski stosunek rodzinny, istniejący między nim a spadkodawcą, służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych oraz realizacji zasady, że nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dobrowolnie, z pominięciem najbliższych. Względy te nakazują szczególną ostrożność przy podejmowaniu oceny o nadużycia prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku, która nie może opierać się jedynie na ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej zasad współżycia.”.
Z kolei Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 7 listopada 2012 r. (I ACa 580/12) odnosił się do poglądu wyrażonego w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 25 sierpnia 2011 r. sygn. akt: II CSK 640/10 oraz przez Sad Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 15 lutego 2012 r. sygn. akt: I ACa 1121/11 i wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 31 stycznia 2012 r. sygn. akt: I ACa 1349/11, zgodnie z którym „istotą prawa cywilnego jest strzeżenie praw podmiotowych, a zatem wszelkie rozstrzygnięcia prowadzące do redukcji bądź unicestwienia tych praw mają charakter wyjątkowy. Odmowa udzielenia ochrony prawnej na podstawie art. 5 KC, z uwagi na jego wyjątkowy – w powyższym ujęciu, charakter musi być uzasadniona istnieniem okoliczności rażących i nieakceptowanych w świetle powszechnie uznawanych w społeczeństwie wartości. Zasady współżycia społecznego w rozumieniu art. 5 KC są bowiem pojęciem pozostającym w nierozłącznym związku z całokształtem okoliczności danej sprawy i w takim całościowym ujęciu wyznaczają podstawy, granice i kierunki jej rozstrzygnięcia w wyjątkowych sytuacjach, które przepis ten ma na względzie. Specyfika roszczenia o zachowek polega na tym, że przyznanie prawa do zachowku służy urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec osób najbliższych. Etyczny charakter instytucji zachowku ma zatem wpływ na ocenę roszczenia z punktu widzenia zasad współżycia społecznego o których mowa w art. 5 KC Chodzi mianowicie o to, że ocena ta jest w tej sytuacji zaostrzona, co prowadzi do konkluzji, iż do nadużycia prawa będzie mogło dojść jedynie wyjątkowo, w przypadkach szczególnie rażących. Celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych wymienionych w art. 991 § 1 KC najbliższych członków rodziny przez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającemu ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Zastosowanie art. 5 KC nie może udaremniać celów przepisu o zachowku.
W myśl art. 56 ust. 1 ustawy Prawo bankowe, posiadacz rachunku oszczędnościowego, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej może polecić pisemnie bankowi dokonanie – po swojej śmierci – wypłaty z rachunku wskazanym przez siebie osobom: małżonkowi, wstępnym, zstępnym lub rodzeństwu określonej kwoty pieniężnej (dyspozycja wkładem na wypadek śmierci). Przy czym nie może być to kwota wyższa, niż dwudziestokrotne przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku, ogłaszane przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku (art. 56 ust. 2 prawa bankowego). Jednocześnie, ustawodawca postanowił, iż „kwota wypłacona” zgodnie z art. 56 ust. 1 prawa bankowego nie wchodzi do spadku po posiadaczu rachunku.
Dyspozycja wkładem bankowym polega na tym, że z chwilą śmierci właściciela rachunku, pewna pula zgromadzonych tam środków nie wchodzi w skład spadku po nim, ale zostaje przeznaczona na rzecz wskazanej przez posiadacza rachunku osoby. Wspomniana instytucja łączy w sobie cechy zapisu i darowizny. Polega na tym, że określona kwota pieniężna jest wyłączona ze spadku i przekazana konkretnej osobie.
W praktyce zasadne jest pytanie, jak na tle art. 993 i 996 kodeksu cywilnego traktować dyspozycję na wypadek śmierci i przysporzenia otrzymane w ich ramach. W przepisach nie znajdujemy bowiem odpowiedzi wprost, czy beneficjent dyspozycji wkładem na wypadek śmierci posiada analogiczny status prawny, jak obdarowany czy zapisobierca windykacyjny. Zgodnie z art. 993 kodeksu cywilnego, przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Chodzi zwłaszcza o to, czy dyspozycje wkładem na wypadek śmierci należy tak jak darowizny doliczać do spadku przy obliczaniu zachowku (art. 993 KC.).
Większość głosów zarówno spośród przedstawicieli nauki prawa, jak i orzecznictwa sądowego składnia się do tego, ażeby skutki dyspozycji wkładem bankowym uznać za porównywalne ze skutkami dokonanych przez spadkodawcę darowizn i przekazaną w ten sposób kwotę zaliczyć w poczet substratu zachowku. Skoro zaś kwota ta powiększa substrat zachowku to należy ją uwzględnić przy obliczaniu wysokości samego zachowku należnego powodowi.
Zapis bankowy należy potraktować jako darowiznę uczynioną przez spadkodawcę. W szczególności zdaniem Sądu Apelacyjnego w Szczecinie w wyroku z dnia 30 listopada 2016 r., przewidziany w art. 993 kodeksu cywilnego sposób ustalania wysokości zachowku, a więc wymóg doliczenia darowizn oraz zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę uniemożliwia mu proste obejście przepisów o ochronie osób najbliższych przed dyspozycjami na wypadek śmierci, a dokonując analizy gramatyczno-językowej art. 993 kodeksu cywilnego uznać należy, że intencją ustawodawcy, co do ukształtowania zamkniętego katalogu przypadków doliczeń, było to, żeby istniała możliwość doliczenia do masy spadkowej przedmiotów, środków pieniężnych, które w chwili otwarcia spadku nie należały już do majątku zmarłego, ponieważ zostały przeniesione do majątku osoby trzeciej w drodze darowizny lub zapisu windykacyjnego (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 30 listopada 2016 r., I ACa 562/16).
Z kolei w wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 9 listopada 2016 r. wskazano, iż interpretacja pojęcia darowizny na gruncie przepisów o zachowku musi być powiązana z celem, któremu służy instytucja doliczania darowizny, dlatego więc obejmuje nie tylko umowę z art. 888 kodeksu cywilnego, ale również takie nieodpłatne czynności spadkodawcy, które następują z majątku spadkodawcy, powodują zmniejszenie spadku i z punktu widzenia osób uprawnionych mogą prowadzić do takiego samego ich pokrzywdzenia jak darowizny (Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 9 listopada 2016 r., I ACa 914/16; analogicznie: Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 26 listopada 2014 r., VI ACa 99/14).
W kontekście regulacji art. 996 kodeksu cywilnego, doktryna prezentuje stanowisko, wedle którego na zachowek uprawnionemu dolicza się darowizny, które zostały doliczone do substratu zachowku przy obliczaniu zachowku tego uprawnionego (art. 993 i n. kodeksu cywilnego). Chodzi tu także o przysporzenia, które zostały dokonane na tych samych zasadach co darowizny doliczone do spadku, a więc również środki z dyspozycji wkładem na wypadek śmierci (P. Księżak, Komentarz do art. 996 i nast., (w:) K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2017).
Również Sąd Okręgowy w Lublinie w orzeczeniu z dnia 8 października 2013 r. uznał, że kwota wypłacona pozwanemu na podstawie dyspozycji na wypadek śmierci powinna zostać doliczona do spadku tak jak darowizna. Sąd wyraził pogląd, iż „jest to rozrządzenie nieodpłatne, mimo że uregulowane w sposób szczególny w prawie bankowym. W zakresie celu przysporzenia instytucja ta nie różni się w sposób istotny od darowizny i nie realizuje innych celów, jak np. umowa przekazania gospodarstwa rolnego. Wprawdzie w doktrynie wyrażane są rozbieżne poglądy na temat tego, czy taka dyspozycja powinna być traktowana jak darowizna, jednakże sąd okręgowy, mając na względzie charakter tej dyspozycji, skłania się do poglądu wyrażonego przez Elżbietę Skowrońską-Bocian (E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Część czwarta. Spadki, Warszawa 1995, s. 147-148), iż sumy wypłacone na tej podstawie należy doliczyć do spadku” (Wyrok Sądu Okręgowego w Lublinie z dnia 8 października 2013 r., II Ca 514/13, II Cz 698/13, www.orzeczenia.ms.gov.pl.)
W wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 25 marca 2014 roku w sprawie o sygn. akt I ACa 1204/13, opubl. L., zgodnie z którym na gruncie art. 993 KC, jako darowizny należy traktować nie tylko umowy zawarte na podstawie art. 888 KC, lecz również wszelkie inne czynności, mocą których dochodzi do nieodpłatnego przysporzenia.
W ramach darowizn dokonanych przez spadkodawcę Sąd Okręgowy w Siedlcach potraktował kwotę wypłaconą w związku z likwidacją rachunku lokaty terminowej i dyspozycji na wypadek śmierci na podstawie art. 56 ust. 1 prawa bankowego jak darowiznę. Sąd stwierdził, iż ponieważ sumy objęte i wypłacone tytułem dyspozycji na wypadek śmierci nie wchodzą do spadku, a uprawniony do nich uzyskuje przysporzenie z reguły nieodpłatnie, „uzasadnia to doliczenie wypłaconej sumy do wartości spadku stanowiącej podstawę obliczenia należnego uprawnionemu zachowku jako darowizny” (Wyrok Sądu Okręgowego w Siedlcach z dnia 25 września 2014 r., I C 614/11, www.orzeczenia.ms. gov.pl).
W orzecznictwie sądowym wyrażono pogląd, iż w sprawie o zachowek nie jest wyłączone obniżenie wysokości należnej z tego tytułu sumy na podstawie art. 5 KC (zob. uchwała SN z dnia 19.05.1981 r., III CZP 18/81, OSNC 1981, nr 12, poz. 228). Zakres zastosowania powyższego przepisu powinien być jednak stosunkowo wąski, bowiem ocena sądu, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa podmiotowego (art. 5 KC), nie powinna pomijać, że prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych (zob. wyrok SN z dnia 07.04.2004 r., IV CK 215/03, PiP 2006, z. 6, s. 111). Względy te nakazują szczególną ostrożność przy podejmowaniu oceny o nadużyciu prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku, która nie może opierać się jedynie na ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej zasad współżycia (wyrok SA w Białymstoku z dnia 31.03.2011 r., I ACa 99/11, OSAB 2011, z. 1, poz. 21). Obniżenie wysokości zachowku może więc mieć miejsce w przypadkach zupełnie wyjątkowych, już samo pozbawienie uprawnionego do zachowku korzyści ze spadku w drodze dziedziczenia jest dla niego okolicznością krzywdzącą i dolegliwą, a stanu tego nie powinno jeszcze pogłębiać ograniczenie możliwości realizacji roszczeń z tytułu zachowku.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię nr 1
Powód był uprawniony, co do zasady do żądania zachowku po swoim dziadku H. B.. Z prawomocnego postanowienia wynika, że spadek po H. B. jako spadkobierca testamentowy, nabyła w całości A. S. (2). Natomiast zgodnie z art. 991 § 1 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadł przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Mając natomiast na uwadze fakt, że H. B. powołał w testamencie do całości spadku po sobie A. S., wydziedziczając swoje dwie córki E. R. oraz B. B. (1), nie pozbawił ich zstępnych prawa do zachowku. Jak wynika bowiem z art. 1011 KC zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę.
W świetle powyższego należy zatem rozważyć, w jakiej wysokości powód uprawniony jest do zachowku, a następnie ustalić, w czy powód ewentualnie otrzymał, w jeden ze wskazanych wyżej sposobów, należny mu zachowek. Udział spadkowy powoda, jako wnuka H. B., stanowiący podstawę obliczania zachowku to 1/2 (całość spadku x 1/2). Powód, bowiem w chwili otwarcia spadku nie był osobą trwale niezdolną do pracy ani małoletnią, dlatego też zgodnie z art. 991 § 1 KC wysokość należnego mu zachowku odpowiada połowie wartości udziału. Ponadto wskazać należy, że przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. W realiach niniejszej sprawy nie zostały uwzględnione przy obliczeniu udziału spadkowego córki spadkodawcy (w tym matka powoda) – wydziedziczone przez H. B.. Zatem powód na podstawie ustawy dziedziczyłby spadek po H. B. w całości.
W sprawie niniejszej bezsporne było, że w chwili śmierci spadkodawca H. B. pozostawił majątek spadkowy w skład którego wchodził lokal mieszkalny numer (…) położony w Ł. przy ulicy (…) oraz środki pieniężne zgromadzone na rachunku bankowym spadkodawcy prowadzonym w (…) Bank SA w W..
W zakresie wartości nieruchomości należało oprzeć się na opinii biegłego sądowego, gdzie wartość rynkowa nieruchomości lokalowej została określona na kwotę 105 856 zł. Powyższa opinia w ocenie Sądu była spójna, logiczna i wiarygodna, a żadna ze stron jej nie podważała.
Na rachunku bankowym spadkodawcy prowadzonym w (…) Bank SA, w chwili otwarcia spadku, zgromadzone środki wynosiły kwotę 16 666,06 złotych. Ustalając wartość spadku niezbędną do obliczenia zachowku, w zakresie doliczenia do spadku darowizny, należy rozważyć dwie zasadnicze kwestie, a mianowicie samą zasadę doliczania do spadku darowizny oraz kwestię wartości tej darowizny.
Poza sporem w niniejszej sprawie pozostaje fakt, iż po śmierci spadkodawcy (…) Bank SA w W. z jego rachunku bankowego wypłacono na rzecz J. S. (matki pozwanej) kwotę 14 189,97 złotych. Kwota 2 471,78 złotych została natomiast wypłacona pozwanej w dniu 21 marca 2014 roku w oparciu o sądowe stwierdzenie nabycia spadku. Strony nie kwestionowały zasadności zaliczenia w skład spadku po H. B. kwoty wypłaconej pozwanej w wysokości 2 471,78 złotych.
Pełnomocnik powoda wniósł o doliczenie do wartości spadku kwoty 14 189,97 złotych wypłaconej przez bank (…) (matce pozwanej) z rachunku bankowego spadkodawcy w oparciu o złożoną przez spadkodawcę dyspozycję na wypadek śmierci. Kierując się więc wskazanymi wyżej zasadami dotyczącymi doliczania darowizn i nieodpłatnych przysporzeń na potrzeby ustalania wartości spadku i należnego uprawionemu zachowku, Sąd doliczył do wartości czystego spadku w wysokości 108 327,78 złotych (w tym wartość nieruchomości lokalowej – 105.856 zł oraz część środków zgromadzonych na rachunku bankowym spadkodawcy w kwocie 2 471,78 złotych), kwotę 14 189,97 złotych wypłaconą przez (…) Bank SA w W. na rzecz beneficjenta – J. S., z tytułu dyspozycji wkładcy z rachunku bankowego, co daje substrat zachowku w łącznej kwocie 122 517,75 złotych. Należny powodowi zachowek w wysokości 1/2 z substratu zachowku wynosi więc 61 258,86 zł (1/2 x 122 517,75 zł). Powód nie otrzymał od spadkodawcy żadnego przysporzenia podlegającego zaliczeniu na poczet należnego mu zachowku, dlatego też żądanie od pozwanej zapłaty na jego rzecz kwoty 60 000 złotych tytułem zachowku jest uzasadnione.
Sąd uznał jednocześnie, że roszczenie powoda o zapłatę zachowku nie jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, co uzasadniałoby oddalenie powództwa w całości lub obniżenie kwoty należnego zachowku w oparciu o art. 5 KC. W niniejszej sprawie, wbrew twierdzeniom pełnomocnika pozwanej nie zachodzą okoliczności do miarkowania należnej powodowi kwoty zachowku. Podnoszone argumenty o jednostronnym zerwaniu więzi rodzinnych powoda ze spadkodawcą i obwinianie za powyższe jedynie strony powodowej, nie znajdują potwierdzenia w zebranym w sprawie materiale dowodowym. Zgodnie z jego oceną, należy wskazać, iż odpowiedzialność za zerwanie więzi rodzinnych ponosi spadkodawca, bowiem to on opuścił rodzinę w 2003 roku, wyprowadzając się ze wspólnie zajmowanego lokalu mieszkalnego. Spadkodawca nigdy nie odwiedzał wnuka, nie szukał z nim kontaktu. W ocenie Sądu nie można obarczać winą powoda za nieutrzymywanie relacji z dziadkiem, w sytuacji gdy ze zgromadzonego materiału dowodowego wynika, że spadkodawca był inicjatorem domowych awantur, budził lęk wśród własnych dzieci i żony, a także dopuszczał się przemocy fizycznej i psychicznej nad bliskimi, za co został skazany prawomocnym wyrokiem karnym. Powód, będąc dzieckiem, wielokrotnie był świadkiem powyższych zdarzeń z udziałem spadkodawcy. Trudno się więc dziwić powodowi, iż samodzielnie nie dążył do odnowienia kontaktów z dziadkiem (spadkodawcą) i odbudowania więzi rodzinnych. W tych okolicznościach to spadkodawca chcąc naprawić relacje rodzinne z wnukiem powinien podjąć stosowną inicjatywę.
Ponadto podkreślić należy, że brak kontaktów rodzinnych, wbrew twierdzeniom pozwanej, nie stanowi uporczywego niedopełniania względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Zerwanie kontaktów między powodem i spadkodawcą nie było bowiem jednostronną reakcją na konflikt zawinioną i spowodowaną przez powoda. Zaniechanie widywania się spowodowane wzajemnymi zarzutami nawet jeżeli trwało przez kilka lat nie może samo przez się być poczytane za uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 21 października 2009 r. VI ACa 448/09). Wyrok Sądu Rejonowego – II Wydział Cywilny z dnia 3 grudnia 2015 r. II C 349/14
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię nr 2
Pozwane nie kwestionowały prawa powódki do zachowku po jej zmarłym mężu S. P., nie podzielały jednak żądań co do wartość przypadającego jej zachowku. W rozpoznawanej sprawie skład spadku po S. P. był częściowo bezsporny. Nie ulegało wątpliwości, że w skład spadku po zmarłym wchodził udział 4/6 w prawie własności nieruchomości zabudowanej położonej w K. ul. (…), dla której Sąd Rejonowy IV Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą nr (…). Wartość całości nieruchomości została oszacowana przez strony na kwotę 200 000,00 zł i nie była przez żadną z nich kwestionowana. Skoro więc S. P. posiadał 4/6 udziału w przedmiotowej nieruchomości o wartości 133 333,33 zł (4/6 z 200 000,00 zł), to ta kwota wchodzi w skład masy spadkowej. Kolejnym bezspornym elementem masy spadkowej były pieniądze zgromadzone na rachunku w (…) S.A. Zgodnie z informacją z ww. banku (…) na dzień 01.06.2015 r. posiadał lokatę terminową, na której saldo rachunku wynosiło 83 981,05 zł.
Ostatnim bezspornym elementem masy spadkowej był samochód marki H. (…) należący do spadkodawcy. W tym miejscu pojawia się jednak zasadnicza kwestia, czyli jaka jest wartość powyższego samochodu. Została ona ustalono na podstawie pisemnej opinii biegłego rzeczoznawcy samochodowego, który wycenił wartość rynkową pojazdu H. (…) w oparciu o program (…) Ekspert na kwotę 10 600,00 zł. Biegły przeprowadzając oględziny nie zauważył uszkodzeń mechanicznych jak również awaryjnych pojazdu, rozruch pracy silnika też był bez uwag. Zwrócił on również uwagę, iż pojazd w ostatnim okresie był poddawany lakierowaniu zewnętrznemu z pominięciem poszycia dachu. W ocenie Sądu opinia biegłego jest rzetelna, sporządzona zgodnie z zasadami wyceniania pojazdów, stąd brak jest podstaw do jej podważenia.
Dalsze składniki i prawa majątkowe zmarłego w postaci odnawialnej lokaty terminowej w (…) S.A. oraz udziały członkowskie w Gminnej Spółdzielni (…) w K. pozostawały kwestią sporną pomiędzy stronami. Faktem jest, iż spadkodawca posiadał na rachunkach w (…) S.A. kwotę 80 044,78 zł. Jednakże dokonał on dyspozycji wkładem na wypadek swojej śmierci, na rzecz swojej córki E. U. (1).. Kwota wypłacona na podstawie takiej dyspozycji nie wejdzie do spadku po posiadaczu rachunku, co wynika wyraźnie z treści przepisu art. 56 ust. 5 Prawa bankowego. Skoro więc na koncie spadkodawcy w chwili jego śmierci znajdowało się 80 044,78 zł, a kwota do wypłaty wynosiła 80 000,01 zł, to do masy spadkowej pozostaje kwota 44,76 zł (80 044,78 zł – 80 000,01 zł).
Jeżeli natomiast chodzi o udziały członkowskie w Gminnej Spółdzielni (…), to zgodnie z uzyskaną informacją od ww. spółdzielni (…) posiadał udziały w wysokości 10 471,93zł oraz wskazał w deklaracji członkowskiej E. U. (1) do ich odbioru w przypadku swojej śmierci. Zgodnie z art. 16 § 3 ustawy z dnia 16 września 1982 r prawo spółdzielcze (t.j. Dz.U.2017.1560) ,,członek może w deklaracji lub w odrębnym pisemnym oświadczeniu złożonym spółdzielni wskazać osobę, której spółdzielnia obowiązana jest po jego śmierci wypłacić udziały. Prawo z tego tytułu nie należy do spadku”. W związku ze złożeniem takiej deklaracji przez S. P., pieniądze z tytułu udziałów nie należą do masy spadkowej.
Reasumując w skład masy spadkowej po zmarłym S. P. wchodzi 4/6 udziału w nieruchomości położonej w K. nr KW (…) o wartości 133 333,33 zł, samochód osobowy marki H. o wartości 10 600,00 zł, pieniądze zgromadzone na rachunku w (…) S.A. w kwocie 83 981,05 zł oraz pieniądze pozostałe z rachunku w (…) S.A. w wysokości 44,76 zł. W związku z powyższym wartość spadku po zmarłym S. P. wynosi 227 959,14 zł (133 333,33 zł + 10 600,00 zł + 83 981,05 zł + 44,76 zł).
Kolejnym elementem podlegającym analizie jest kwestia jaki udział w części spadku przysługiwał powódce. Nie jest kwestią sporną, że gdyby doszło do dziedziczenia z ustawy do spadku powołane by były pozwane i powódka, a udział spadkowy A. P. wynosiłby 1/3 z masy spadkowej. Zgodnie z przepisem art. 991 § 1 KC małżonkowi przysługuje zachowek w wysokości połowy wartości przysługującego mu udziału spadkowego. Z tego powodu należał się powódce zachowek w wysokości 1/6 wartości spadku. W tej sytuacji gdy kwotę 227 959,14zł podzielimy na sześć, da nam to kwotę 37 993,19 zł. Jednakże kwota ta podlegała obniżeniu o pieniądze rozdysponowane przez powódkę z rachunku w Banku (…) S.A. już po śmierci S. P. w wysokości 19 069,28 zł.
Pozwana wskazywała, iż A. P. zabrała meble z domu zmarłego na kwotę 10 000,00 zł, jednakże zgodnie z art. 6 KC spoczywał na niej ciężar udowodnienia tego faktu. W toku postępowania dowodowego E. U. (2) nie wykazała składu jak i wartości zabranych przedmiotów. Nie dało się też tych okoliczności ustalić jednoznacznie w oparciu o załączone akta dochodzenia. Zważyć poza tym trzeba, że A. P. i S. P. byli małżeństwem i przedmioty wyposażenia domowego stanowiły ich wspólny majątek. Powódka zatem miała prawo zatrzymać swój udział wynoszący 4/6 w tymże mieniu. Wyrok Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 28 lutego 2018 r. I C 1882/15
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię nr 3
S. N. była właścicielką lokalu mieszkalnego stanowiącego odrębną nieruchomość, położonego w Ł. przy ul. (…) o pow. 33 m(2), z którym związany jest udział w wysokości (…)części w nieruchomości wspólnej, którą stanowi grunt oraz części budynku i urządzenia, które nie służą wyłącznie do użytku właścicieli lokali, dla którego w Sądzie Rejonowym prowadzona jest księga wieczysta (…), lokalu niemieszkalnego stanowiącego odrębną nieruchomość oznaczonego nr II, położonego w Ł. przy ul. (…) o pow. 19,8 m(2), z którym związany jest udział w wysokości (…)części w nieruchomości wspólnej, którą stanowi grunt oraz części budynku i urządzenia, które nie służą wyłącznie do użytku właścicieli lokali, dla którego w Sądzie Rejonowym prowadzona jest księga wieczysta (…) oraz lokalu niemieszkalnego stanowiącego odrębną nieruchomość oznaczonego nr XXV, położonego w Ł. przy ul. (…) o pow. 18,2 m(2), z którym związany jest udział w wysokości (…)części w nieruchomości wspólnej, którą stanowi grunt oraz części budynku i urządzenia, które nie służą wyłącznie do użytku właścicieli lokali, dla którego w Sądzie Rejonowym prowadzona jest księga wieczysta (…).
Na podstawie umowy o dożywocie i darowizny zawartej w formie aktu notarialnego małżonkowie F. N. wraz ze S. R. N. (2), darowali na rzecz A. N. (2) i A. N. (1) na współwłasność po ½ części niezabudowaną działkę gruntu ornego poł. w G. oznaczoną nr (…), o pow. 2,06 ha , a na rzecz R. N. (1) przenieśli w zamian za dożywocie własność pozostałej zabudowanej nieruchomości rolnej o pow. 8,38 ha, składającą się z działek gruntu oznaczonych numerami: 46, 58, 183, 202 i 380.
W dniu 07 kwietnia zmarła S. N.. Prawomocnym postanowieniem Sądu Rejonowego prawa spadkowe po niej zostały stwierdzone w całości na rzecz syna A. N. (1) na podstawie testamentu notarialnego. Spadkodawczyni S. N. w chwili śmierci posiadała troje dzieci: R. N. (1), A. N. (1) i A. C..
Spadkodawczyni S. N. posiadała w Banku (…) S.A. Oddział w Ł. środki w kwocie 853,19 zł, zaś w Banku Spółdzielczym w Ł. posiadała lokatę terminową odnawialną z początkowym, wpłaconym przez nią kapitałem w wysokości 4.000 zł (umowa i wyszczególnieni transakcji k. 17). Po śmierci spadkodawczyni Bank Spółdzielczy w Ł. wypłacił na rzecz R. N. (1) łączną kwotę 5.700,97 zł, na którą składały się: kwota 1.526,37 zł z tytułu likwidacji rachunku S. R. N. (2) oraz kwota 4.174,60 zł z tytułu likwidacji jej lokaty.
W przypadku braku testamentu spadek po S. N., która w chwili śmierci była wdową, z mocy art. 931 § 1 KC przypadłby: jej dzieciom A. N. (2), R. N. (1) i A. N. (1) po 1/3 części. Stosownie do treści art. 991 § 1 KC tytułem zachowku przysługiwałaby im połowa wartości tych udziałów tj. po 1/6 części.
Strony zgodnie przyznały, iż w skład spadku po S. N. wchodził lokal mieszkalny stanowiący odrębną nieruchomość, położony w Ł. przy ul. (…) o pow. 33 m(2), z którym związany jest udział w wysokości (…)części w nieruchomości wspólnej, którą stanowi grunt oraz części budynku i urządzenia, które nie służą wyłącznie do użytku właścicieli lokali, dla którego w Sądzie Rejonowym prowadzona jest księga wieczysta (…), lokal niemieszkalny stanowiący odrębną nieruchomość oznaczony nr II, położony w Ł. przy ul. (…), o pow. 19,8 m(2), z którym związany jest udział w wysokości (…)części w nieruchomości wspólnej, którą stanowi grunt oraz części budynku i urządzenia, które nie służą wyłącznie do użytku właścicieli lokali, dla którego w Sądzie Rejonowym prowadzona jest księga wieczysta (…) oraz lokal niemieszkalny stanowiący odrębną nieruchomość oznaczony nr XXV, położony w Ł. przy ul. (…), o pow. 18,2 m(2), z którym związany jest udział w wysokości (…)części w nieruchomości wspólnej, którą stanowi grunt oraz części budynku i urządzenia, które nie służą wyłącznie do użytku właścicieli lokali, dla którego w Sądzie Rejonowym prowadzona jest księga wieczysta (…). Biegły sądowy J. K. w opinii ustalił wartość powyższych lokali na kwotę 186.484 zł.
Pozwany wniósł o doliczenie do zachowku należnego powódce A. C. darowizny dokonanej przez spadkodawczynię na jej rzecz w postaci działki gruntu poł. w G. oznaczonej nr (…). Jak wynika z umowy o dożywocie i darowizny z 10.12.1993 r. (k.-17) darowizna w postaci przedmiotowej działki została poczyniona z majątku wspólnego S. R. N. (2) oraz jej męża F. N., a ponadto dotyczyła tylko udziału wynoszącego ½ części wskazanej działki, albowiem zgodnie z dyspozycją darczyńców druga połowa działki została darowana pozwanemu A. N. (1). Zatem należy stwierdzić, iż powódka otrzymała od spadkodawczyni darowiznę w postaci udziału w wysokości ¼ części powyższej nieruchomości (½ x ½ = ¼).
Jednocześnie należy uznać za niezasadny zarzut pełnomocnika powódki o braku możliwości zaliczenia wskazanej darowizny na poczet schedy spadkowej z uwagi na upływ 10 – letniego terminu przepisanego prawem, o którym mowa w art. 994 § 1 KC. Wskazany przepis co prawda stanowi, że przy obliczaniu spadku zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, jednakże 10 – letni czasookres do zaliczania darowizn dotyczy wyłącznie darowizn dokonanych na rzecz osób nie będących spadkobiercami ani uprawionymi do zachowku, a z taką sytuacją Sąd nie miał do czynienia w niniejszej sprawie. Powodowie byli zstępnymi spadkodawczyni, którzy byliby uprawnienia do dziedziczenia ustawowego, w związku z czym w przedmiotowym stanie faktycznym przepis o niemożliwości doliczania darowizn poczynionych 10 lat wstecz nie miał zastosowania. Zgodnie z poglądami doktryny i orzecznictwa darowizny dokonane na rzecz spadkobierców lub osób uprawionych do zachowku podlegają zaliczeniu niezależnie od tego, kiedy zostały dokonane. Fakt, że darowizna w postaci działki nr (…) została dokonana w 1993 r. nie wpłynął negatywnie na możliwość zaliczenia jej na poczet należnego powódce A. C. zachowku, a spowodował zwiększenie substratu zachowku o otrzymaną część darowizny.
Wartość działki gruntu nr (…) Sąd ustalił na kwotę 107.077 zł, na podstawie niekwestionowanej przez strony opinii biegłego J. K. z dnia 4.04.2014 r. (k.-25-48). Wartość udziału w wysokości ¼ części wynosi zatem 26.769,25 zł (¼ x 107.077 zł). Łączna wysokość substratu zachowku w odniesieniu do powódki A. C. wynosiła 213.254,25 zł (186.485 zł + 26.769,25 zł = 213.254,25 zł). Należny jej zachowek zaś stanowił kwotę 35.542,37 zł (1/6 x 213.254,25 zł).
Zgodnie z art. 996 KC darowiznę uczynioną przez spadkodawcę uprawnionemu do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Z uwagi zatem na fakt, że powódka A. C. otrzymała darowiznę w postaci udziału w wysokości ¼ części we współwłasności działki nr (…), odpowiadający wartości 26.769,25 zł, a należny jej udział z tytułu zachowku w wysokości 1/6 z substratu zachowku wynosił 35.542,37 zł (1/6 x 213 254,25 zł) powyższą kwotę darowizny należało zaliczyć na należny jej zachowek. W związku z tym, iż przedmiotowa wartość darowizny nie wyczerpała należnego jej zachowku należało go uzupełnić kwotą w wysokości 8.773,12 zł, stanowiącą różnicę między dokonaną na jej rzecz darowizną a należnym zachowkiem z substratu zachowku (35.542,37 zł – 26.769,25 zł = 8.773,12 zł).
Poza sporem w niniejszej sprawie pozostaje fakt, iż po śmierci spadkodawczyni Bank Spółdzielczy w Ł. wypłacił na rzecz R. N. (1) łączną kwotę 5.700,97 zł, na którą składały się: kwota 1.526,37 zł z tytułu likwidacji rachunku S. R. N. (2) oraz kwota 4.174,60 zł z tytułu likwidacji jej lokaty. Wbrew więc twierdzeniom pełnomocnika powodów kwoty wypłacone przez Bank powodowi po śmierci spadkodawczyni stanowiły niejako darowiznę poczynioną przez S. R. N. (2) i podlegały zaliczeniu na poczet substratu zachowku należnego powodowi R. N. (1), a tym samym zaliczeniu na należny mu zachowek.
Kierując się więc wskazanymi wyżej zasadami dotyczącymi doliczania darowizn na poczet spadku i należnego uprawionemu zachowku Sąd doliczył do wartości czystego spadku w wysokości 186.485 zł, kwotę 5.700,97 zł wypłaconą przez powoda z rachunków spadkodawczyni, co daje substrat spadku w kwocie 192.185,97 zł. Należny powodowi zachowek w wysokości 1/6 z substratu zachowku wynosi więc 32.030,99 zł (1/6 x 192 185,97 zł). Otrzymana kwota nie wyczerpała należnego mu zachowku, dlatego podlegał on uzupełnieniu kwotą 26.329,96 zł, stanowiącą różnicę między kwotą 5.700,97 zł wypłaconą przez powoda z rachunków spadkodawczyni a należnym mu zachowkiem (32.030,99zł – 5.700,97 zł = 26.329,96 zł). Wyrok Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 27 lutego 2015 r. I C 1433/13
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię nr 4
Sąd ustalił, że w chwili śmierci spadkodawca H. B. (1) pozostawił majątek spadkowy w skład którego wchodził lokal mieszkalny numer (…) położony w Ł. przy ulicy (…) o wartości 105 856 zł oraz środki pieniężne zgromadzone na rachunku bankowym spadkodawcy prowadzonym w (…) Bank SA w W. w kwocie 16 666,06 złotych. Kierując się wyżej zaprezentowanym stanowiskiem Sąd I instancji doliczył do wartości czystego spadku w wysokości poza wartością nieruchomości lokalowej – 105.856 zł także całość środków zgromadzonych na rachunku bankowym spadkodawcy w kwocie 16 666,06 złotych, czyli także kwotę 14 189,97 złotych wypłaconą przez (…) Bank SA w W. na rzecz beneficjenta – J. S., z tytułu dyspozycji wkładcy z rachunku bankowego, co dało substrat zachowku w łącznej kwocie 122 517,75 złotych. Należny powodowi zachowek w wysokości 1/2 z substratu zachowku został więc ustalony przez Sąd Rejonowy na kwotę 61 258,86 zł (1/2 x 122 517,75 zł). Powód nie otrzymał od spadkodawcy żadnego przysporzenia podlegającego zaliczeniu na poczet należnego mu zachowku, dlatego też żądanie od pozwanej zapłaty na jego rzecz kwoty 60 000 złotych tytułem zachowku uznał uzasadnione.
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
