W myśl art. 1012 KC spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z prostym przyjęciem spadku. Jednakże gdy spadkobiercą jest osobą niemającą pełnej zdolności do czynności prawnych albo osobą, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osobą prawna, brak oświadczenia spadkobiercy w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza ( art. 1015 § 1 i 2 KC w brzmieniu obowiązującym w dacie śmierci spadkodawcy A. Z.).
Zgodnie z art. 1019 § 1 – 3 KC jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli, z tym że uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem, a spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca. Spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w powyższy sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd.
W doktrynie wskazuje się, ze spadkobierca składa oświadczenie woli o przyjęciu lub odrzuceniu spadku albo nie składa takiego oświadczenia w terminie wynikającym z art. 1019 § 1 KC pod wpływem błędu, jeżeli w chwili składania tego oświadczenia lub upływu terminu do jego złożenia był w błędzie co do treści czynności prawnej ( art. 84 § 1 zd. 1 KC), a błąd był obiektywnie i subiektywnie istotny ( art. 84 § 2 KC). Błąd co do treści czynności prawnej może być błędem co do tytułu powołania do dziedziczenia, osoby spadkodawcy lub przedmiotu spadku. Może polegać między innymi na niewiedzy spadkobiercy o istnieniu długów spadkowych. W doktrynie i orzecznictwie wskazuje się jednak zgodnie, że podstawę uchylenia się przez spadkobiercę od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może stanowić jedynie błąd prawnie doniosły, to jest taki, który nie wynika z niedołożenia przez spadkobiercę należytej staranności przy ustalaniu rzeczywistego stanu spadku.
O błędzie co do przedmiotu spadku można mówić wtedy, gdy brak wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego nie jest wynikiem braku staranności po stronie spadkobiercy, czy też inaczej, gdy „błąd jest usprawiedliwiony okolicznościami sprawy”. Poprzestanie przez spadkobiercę na pozbawionym jakichkolwiek konkretnych podstaw przypuszczeniu dotyczącym stanu majątku spadkowego nie może być uznane za błąd istotny, lecz za lekkomyślność, która nie stanowi podstawy uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia (niezłożenia oświadczenia) woli na podstawie przepisów o wadach oświadczenia woli. Istnienie powyższych przesłanek ocenić przy tym należy z uwzględnieniem konkretnych okoliczności danej sprawy, co wymaga między innymi ustalenia, jakich aktów staranności można było wymagać od spadkodawcy w danych okolicznościach i czy ich niepodjęcie pozostawało w związku przyczynowo – skutkowym z niezłożeniem oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w terminie. W kontekście oświadczeń spadkowych przy powoływaniu się na błąd co do przedmiotu spadku, chodzi o konkretne działania zmierzające do uzyskania wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego.
Niepodjęcie określonych, uzasadnionych w danej sytuacji działań może bowiem prowadzić do oceny o niedołożeniu przez spadkobiercę należytej staranności wyłączającej skuteczne powołanie się na błąd co do przedmiotu spadku. Skuteczność powołania się na błąd co do przedmiotu spadku można wyłączyć wtedy, gdy spadkobierca nie dochował należytej staranności polegającej na podjęciu uzasadnionych w danych okolicznościach działań, zmierzających do ustalenia stanu spadku, których podjęcie doprowadziłoby do takiego ustalenia i w konsekwencji – do uniknięcia błędu. Za zbyt daleko idący należy przy tym uznać pogląd, że przy braku pewności co do stanu spadku, spadkobierca powinien złożyć „odpowiednie” oświadczenie spadkowe np. spadek odrzucić lub przyjąć z dobrodziejstwem inwentarza (vide: postanowienia Sądu Najwyższego z 30 czerwca 2005 roku, IV CK 799/04 oraz z 18 marca 2010 roku, V CSK 337/09). Ocena istotności błędu wymaga przy tym ustalenia, czy spadkobierca mający wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy, tj. niedziałający pod wpływem błędu, złożyłby oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku o określonej treści.
Spadkobierca może uchylić się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku złożonego pod wpływem błędu lub groźby lub od skutków prawnych niezłożenia takiego oświadczenia w terminie, w czasie określonym w art. 88 § 2 KC, a mianowicie w ciągu roku od wykrycia błędu lub ustania stanu obawy przy groźbie. Oświadczenie o uchyleniu może być złożone w każdym czasie, nawet po dziale spadku.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Wnioskodawczyni S. Z. (1) w imieniu własnym oraz jako pełnomocnik swojego brata P. Z. wniosła o zatwierdzenie przez Sąd uchylenia się od skutków niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza po ojcu A. Z., zmarłym dnia 23 czerwca. W uzasadnieniu wskazano, iż spadkodawca zataił posiadanie zadłużenia, o których wnioskodawcy dowiedzieli się dnia 01 marca.
Przenosząc powyższe rozważania na grunt niniejszej sprawy, zdaniem Sądu w ustalonym stanie faktycznym błąd wnioskodawców co do stanu spadku uznać należy za prawnie doniosły. Jak bowiem wynika z zeznań słuchanych na rozprawie świadków, a to S. T., S. Z. (2), A. W., którym Sąd dał wiarę, relacje pomiędzy wnioskodawcami a spadkodawcą A. Z. nie były normalnymi, bliskimi relacjami pomiędzy dziećmi a ojcem. Otóż spadkodawca był osobą uzależnioną od alkoholu, praktycznie cały czas znajdował się w stanie nietrzeźwości, co powodowało, iż kontakt z nim był istnienie utrudniony. Posiadane pieniądze spadkodawca przeznaczał na alkohol. Zarówno S. Z. (1), jak i P. Z. od wielu lat nie mieszkali już wspólnie ojcem, zostali zmuszeni do opuszczenia mieszkania przez S. Z. (2), na co ich ojciec A. Z. nie zareagował w żaden sposób. S. Z. (1) zamieszkała w miejscowości W., odwiedzała ojca średnio raz w miesiącu, czasem przywoziła mu jedzenie i pieniądze. W czasie wizyt rzadko wchodziła do domu, z ojcem w zasadzie nie rozmawiała z uwagi na stan jego upojenia alkoholowego. Natomiast P. Z., który na stałe mieszka za granicą widywał się z ojcem średnio raz do roku, podczas spotkań nie wchodził do domu zajmowanego przez ojca.
Mając na względzie przedstawione relacje wnioskodawców z ojcem, jego chorobę alkoholową i związaną z tym niemożliwość nawiązania logicznej rozmowy, znaczny okres braku wspólnego zamieszkiwania wnioskodawców ze spadkodawcą, sporadyczne wizyty S. Z. (1), a w przypadku P. Z. wizyty co najwyższej raz do roku, uznać należy, iż w „zwykłym” toku rzeczy wnioskodawcy nie mogli się dowiedzieć o istniejącym zadłużeniu A. Z..
Przeświadczenie o braku możliwości istnienia po stronie spadkodawcy jakiegokolwiek zadłużenia, zwłaszcza w instytucjach kredytowych. Otóż od długiego czasu pozostawała on bezrobotny, utrzymywał się z zasiłku który przeznaczał na alkohol, nie dokonywał zakupów żadnych rzeczy ruchomych większej wartości, dom w którym zamieszkiwał nie był remontowany, nie zauważono również nagłego polepszenia sytuacji życiowej A. Z. mogącej świadczyć o pozyskaniu jakiś środków pieniężnych.
W tym stanie rzeczy, przy braku „normalnego” kontaktu z ojcem, uwzględniając czynności podjęte przez S. Z. (1) po jego śmierci, a polegające na przeglądnięciu i uporządkowaniu rzeczy ojca, zdaniem Sądu, nie sposób zarzucić wnioskodawcom, aby nie dołożyli należytej staranności celem ustalenia rzeczywistego stanu spadku. W szczególności, wbrew twierdzeniom uczestnika postępowania, w okolicznościach rozpoznawanej sprawy nie sposób uznać, iż wiedzę o zadłużeniu wnioskodawcy powinni pozyskać od wspólnie zamieszkałego ze zmarłym brata spadkodawcy. Po pierwsze, jak zeznał sam S. Z. (2) i co potwierdziły zeznania świadków S. T. i A. W., pomimo wspólnego zamieszkiwania, rodzeństwo nie pozostawało w dobrych i bliskich relacjach. Zarówno A. Z. i S. Z. (2) spożywali nałogowo alkohol, na tym tle dochodziło pomiędzy nimi do konfliktów, a nawet rękoczynów. Bracia nie rozmawiali ze sobą, jedynie czasem pili wspólnie alkohol. S. Z. (2) nie posiadał żadnej wiedzy odnośnie zadłużenia A. Z., nigdy z nim na ten temat nie rozmawiał. Wprawdzie faktycznie S. Z. (2) potwierdził, iż zdarzyło się iż odebrał adresowaną do brata korespondencję, jednakże nigdy jej nie otwierał, nie rozmawiał na ten temat z bratem lub innymi osobami, w ogóle nie interesował go ten temat. Co więcej, S. Z. (2) nie utrzymywał żadnych kontaktów z dziećmi A. Z.. Pomiędzy nimi istniał konflikt wynikający z nakazania przez S. Z. (2) opuszczenia wnioskodawcom rodzinnego domu. Nie tylko zatem S. Z. (2) sam nie wiedział o jakikolwiek zobowiązaniach zaciągniętych przez A. Z., z którym nie łączyły go bliskie więzi, ale co więcej w ogóle nie rozmawiał z jego dziećmi, nie utrzymał z nimi kontaktu, nie interesował się sytuacją zmarłego, ich relacje nie były prawidłowe. Również siostra zmarłego S. T. nie utrzymywała z A. Z. stałego kontaktu i nie wiedziała z jego zadłużeniu, które było dla niej zaskoczeniem ze względu na sposób życia A. Z..
Reasumując, w świetle okoliczności niniejszej sprawy, a zwłaszcza braku bliskiej relacji pomiędzy wnioskodawcami, a spadkodawcą, złych relacji pomiędzy wnioskodawcami a S. Z. (2), jak również pomiędzy ww. a samym spadkodawcą, brak kontaktu spadkodawcy z siostrą S. T., nieposiadania przez ww. wiedzy odnośnie zadłużenia spadkodawcy, uwzględniając przy tym (…), dostrzegalną dla otoczenia jego trudną sytuację życiową i majątkową, wnioskodawcy mogli zasadnie przypuszczać, że ich ojciec nie zostawił po sobie długów, a w konsekwencji nie można im zarzucić niedołożenia należytej staranności w ustaleniu stanu spadku. Podkreślenia wymaga, iż w okolicznościach tejże sprawy wnioskodawcy podjęli uzasadnione akty staranności, albowiem S. Z. (1) po śmierci ojca przeglądnęła rzecz ojca, nie znalazłszy jednak wówczas jakichkolwiek dokumentów mających świadczyć o zaciągniętych i niespłaconych przez zmarłego zobowiązaniach finansowych. Niewątpliwym przy tym jest, iż błąd wnioskodawców był prawnie istotny, gdyby bowiem powzięli wiadomość o istnieniu zadłużenia w terminie określonym w art. 1019 § 1 KC, złożyliby oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza w odpowiednim czasie.
Wniosek o uchylenie się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza w niniejszej sprawie został też złożony w terminie wskazanym w art. 88 § 2 KC, tj. w ciągu roku od wykrycia błędu. O istnieniu zadłużenia wnioskodawcy dowiedzieli się bowiem dopiero w toku postępowania spadkowego prowadzonego przed tutejszym Sądem pod sygn. akt I Ns (…), co zresztą nie było w toku niniejszego postępowania kwestionowane.
Mając na względzie powołane okoliczności, uznając wniosek za uzasadniony na podstawie art. 1019 § 1-3 KC, Sąd zatwierdził uchylenie się przez S. Z. (1) i P. Z. od skutków prawnym niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku po A. Z. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 9 lutego 2017 r. I Ns 196/16
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
