Zgodnie z treścią art. 1035 KC jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowaniem przepisów niniejszego tytułu. Ponadto zgodnie z treścią art. 1037 § 1 KC dział spadku może nastąpić bądź na mocy umowy między wszystkimi spadkobiercami, bądź na mocy orzeczenia sądu na żądanie któregokolwiek ze spadkobierców. Wskazać przy tym należy, że sądowy dział spadku powinien obejmować cały spadek, jednakże z ważnych powodów może być on ograniczony do części spadku, o czym stanowi przepis art. 1038 § 1 KC.
Zgodnie z treścią art. 680 KPC we wniosku o dział spadku należy powoływać postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku albo zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia oraz spis inwentarza, jak również podać, jakie spadkodawca sporządził testamenty, gdzie zostały złożone i gdzie się znajdują. Jeśli spis inwentarza nie został sporządzony, należy we wniosku wskazać majątek, który ma być przedmiotem działu (§ 1), jednakże gdy w skład spadku wchodzi nieruchomość, należy przedstawić dowody stwierdzające, że nieruchomość stanowiła własność spadkodawcy (§ 2). Zgodnie z treścią art. 684 KC skład i wartość spadku ulegającego podziałowi ustala sąd, przy czym – zgodnie z art. 688 KPC – do działu spadku znajdą odpowiednio zastosowanie przepisy dotyczące zniesienia wspólności, a w szczególności art. 618 § 2 i 3 KC Przy zastosowaniu przepisów o zniesieniu wspólności do działu spadku wskazać należy, że rzecz, która ma ulec podziałowi musi być dokładnie określona we wniosku oraz należy przedstawić dowody prawa własności (art. 617 KPC w zw. z art. 688 KPC).
Ponadto zgodnie z treścią art. 6371 KPC wniosek o sporządzenie spisu inwentarza może być zgłoszony bezpośrednio komornikowi, który byłby właściwy do wykonania postanowienia sądu spadku o sporządzenie spisu inwentarza. Zgodnie z treścią art. 6388 § 1 KPC, w spisie inwentarza komornik zamieszcza przedmioty należące do spadku i przedmioty zapisów windykacyjnych, z zaznaczeniem każdego z tych przedmiotów, oraz długi spadkowe ze wskazaniem wysokości każdego z nich. Komornik z urzędu ustala i zamieszcza w spisie inwentarza przedmioty należące do spadku, przedmioty zapisów windykacyjnych oraz długi spadkowe (§ 3), a także wykazuje wartość stanu czynnego spadku z uwzględnieniem wartości rzeczy i praw spornych (§ 4).
To właśnie spis inwentarza polega na ustaleniu i wymienieniu całego majątku spadkowego oraz długów spadku z zaznaczeniem wartości przedmiotu spadkowego oraz wartości czystego spadku, co ma istotne znaczenie także w zakresie wyznaczenia zakresu odpowiedzialności za długi spadkowe (por. postanowienie Sadu Najwyższego z dnia 10 sierpnia 2017 r. o sygn. akt I CZ 81/17). Ustalenie tego czy istnieje spadek (majątek) pozwalający na zaspokojenie przypadającej od dłużnika należności, należy do postępowania egzekucyjnego (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 28 stycznia 2016 r. o sygn. akt VI ACa 663/15).
Spadkobierca może zgodnie z treścią art. 1012 KC bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić. Zgodnie z treścią art. 1015 § 1 KC, oświadczenie o przyjęciu wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza lub odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy, w którym spadkobierca dowiedział się o tytle swego powołania. Zgodnie z treścią art. 1018 § 3 KC, oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku składa się przed sądem lub notariuszem. Można je złożyć ustnie lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym. Sąd na wniosek osoby mającej w tym interes stwierdzi nabycie spadku przez spadkobiercę (art. 1025 zdanie pierwsze KC). Zgodnie z treścią art. 1031 KC, w razie prostego przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe bez ograniczenia (§ 1), jednakże w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca poniesie odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku.
Powyższe ograniczenie odpowiedzialności odpada, jeżeli spadkobierca podstępnie pominął w wykazie inwentarza lub podstępnie nie podał do spisu inwentarza przedmiotów należących do spadku lub przedmiotów zapisów windykacyjnych albo podstępnie uwzględnił w wykazie inwentarza lub podstępnie podał do spisu inwentarza nieistniejące długi. Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza, jak wynika z art. 1031 § 2 KC, wywołuje skutek prawny polegający na ograniczeniu odpowiedzialności spadkobierców zmarłego dłużnika tylko do czynnej wartości masy spadkowej ustalonej w sporządzonym spisie inwentarza. Wartość składników, które były aktywami w majątku zmarłego, wyznacza kwotową granicę odpowiedzialności z tytułu dziedziczenia. Na określenie podanej granicy nie ma żadnego wpływu ani wielkość zobowiązań, które nie zostały spłacone przez spadkodawcę za życia, ani tym samym poziom, do którego zostały one zaspokojone po jego śmierci (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 10 marca 2017 r. o sygn. akt I ACa 2414/15).
Celem ustalenia zakresu odpowiedzialności spadkobierców konieczne jest zatem ustalenie ich odpowiedzialności na podstawie prawomocnego postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku, ustalenie majątku spadkowego na podstawie protokołu o spisie inwentarza oraz ostateczne dokonanie ustalenia na podstawie postępowania egzekucyjnego. Ustalenia zakresu odpowiedzialności za długi spadkowe nie dokonuje się z kolei w postępowaniu o dział spadku.
Postępowanie o dział spadku ma na celu ukształtowanie prawa polegającego na zniesieniu wspólności majątkowej spadkobierców do tego mienia, a nie rozstrzygnięcie roszczenia lub rozstrzygnięcia w przedmiocie spłaty długów (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 1972 r. o sygn. akt III CRN 477/71; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1970 r. o sygn. akt III CZP 97/69). Postanowienie Sądu w zakresie działu spadku tworzy nowy, określony w tym postanowieniu, stan własności poszczególnych uczestników postępowania w stosunku do rzeczy, będącej dotychczas współwłasnością w określonych udziałach (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 1973 r. III CZP 87/72).
Postępowanie o dział spadku ma na celu wyjście ze współwłasności, która powstaje w wyniku spadkobrania przez więcej niż jedną osobę. Sądowy dział spadku jest zatem możliwy jedynie w sytuacji, gdy spadkobiercy jeszcze przed orzeczeniem Sądu nie dokonali już umownego działu spadku lub nie doszło do innych czynności, które mogłyby mieć wpływ na stosunki własnościowe składników masy spadkowej. Postępowanie o dział spadku nie ma jednak na celu rozstrzygania roszczeń, w tym roszczeń dotyczących długów spadkowych, jak również ustalania zakresu odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe.
Jeżeli strony dokonały już działu spadku w formie umownej lub też na skutek innych podjętych czynności, które miały wpływ na skład masy spadkowej i nie istnieje już majątek spadkowy, który byłby objęty współwłasnością i podlegał podziałowi, to brak jest podstaw do dokonania działu spadku, albowiem nie istnieje już współwłasność majątku spadkowego.
Głównym celem postępowania działowego jest zniesienie wspólności majątku spadkowego pomiędzy spadkobiercami i przyznanie im poszczególnych przedmiotów spadkowych. Skład i wartość spadku ulegającego podziałowi ustala sąd. Skład spadku ustalany jest według stanu z chwili otwarcia spadku, z kolei jego wartość – według cen obowiązujących w chwili orzekania o dziale. Z zasady aktualności orzekania (art. 316 w zw. z art. 13 § 2 KPC) wynika jednak, że przedmiotem podziału jest majątek istniejący w stanie aktualnym na chwilę podziału, którego wartość wyznacza zakres i podstawę rozliczeń. Istnieją bowiem zdarzenia, które w okresie między otwarciem spadku, a działem spadku mogą oddziaływać na jego strukturę i składniki.
Niezależnie jednak od powyższego dział spadku powinien obejmować przedmioty należące do spadku w chwili jego otwarcia, a przy tym istniejące jednocześnie w chwili dokonywania działu spadku i objęte na tę chwilę współwłasnością wynikającą ze spadkobrania. Aby zatem można było dokonać sądowego działu spadku konieczne jest zatem istnienie w dacie orzekania współwłasności przedmiotów wchodzących w skład spadku między uprawnionymi spadkobiercami. Jeśli współwłasność ta została zniesiona umownie lub na skutek innych zdarzeń prawnych i na chwilę orzekania już nie istnieje, to brak jest podstaw do uwzględnienia wniosku.
