W myśl art. 1012 KC spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Jednakże gdy spadkobiercą jest osoba niemająca pełnej zdolności do czynności prawnych albo osoba, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osoba prawna, brak oświadczenia spadkobiercy w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1015 § 1 i 2 KC).
Zgodnie z art. 1019 § 1 – 3 KC jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli, z tym że uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem, a spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca. Spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w powyższy sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd.
W doktrynie wskazuje się, ze spadkobierca składa oświadczenie woli o przyjęciu lub odrzuceniu spadku albo nie składa takiego oświadczenia w terminie wynikającym z art. 1019 § 1 KC pod wpływem błędu, jeżeli w chwili składania tego oświadczenia lub upływu terminu do jego złożenia był w błędzie co do treści czynności prawnej (art. 84 § 1 zd. 1 KC), a błąd był obiektywnie i subiektywnie istotny (art. 84 § 2 KC). Błąd co do treści czynności prawnej może być błędem co do tytułu powołania do dziedziczenia, osoby spadkodawcy lub przedmiotu spadku. Może polegać między innymi na niewiedzy spadkobiercy o istnieniu długów spadkowych. W doktrynie i orzecznictwie wskazuje się jednak zgodnie, że podstawę uchylenia się przez spadkobiercę od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może stanowić jedynie błąd prawnie doniosły, to jest taki, który nie wynika z niedołożenia przez spadkobiercę należytej staranności przy ustalaniu rzeczywistego stanu spadku. O błędzie co do przedmiotu spadku można mówić wtedy, gdy brak wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego nie jest wynikiem braku staranności po stronie spadkobiercy, czy też inaczej, gdy „błąd jest usprawiedliwiony okolicznościami sprawy”.
Poprzestanie przez spadkobiercę na pozbawionym jakichkolwiek konkretnych podstaw przypuszczeniu dotyczącym stanu majątku spadkowego nie może być uznane za błąd istotny, lecz za lekkomyślność, która nie stanowi podstawy uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia (niezłożenia oświadczenia) woli na podstawie przepisów o wadach oświadczenia woli. Istnienie powyższych przesłanek ocenić przy tym należy z uwzględnieniem konkretnych okoliczności danej sprawy, co wymaga między innymi ustalenia, jakich aktów staranności można było wymagać od spadkodawcy w danych okolicznościach i czy ich niepodjęcie pozostawało w związku przyczynowo – skutkowym z niezłożeniem oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w terminie. W kontekście oświadczeń spadkowych przy powoływaniu się na błąd co do przedmiotu spadku, chodzi o konkretne działania zmierzające do uzyskania wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego. Niepodjęcie określonych, uzasadnionych w danej sytuacji działań może bowiem prowadzić do oceny o niedołożeniu przez spadkobiercę należytej staranności wyłączającej skuteczne powołanie się na błąd co do przedmiotu spadku.
Skuteczność powołania się na błąd co do przedmiotu spadku można wyłączyć wtedy, gdy spadkobierca nie dochował należytej staranności polegającej na podjęciu uzasadnionych w danych okolicznościach działań, zmierzających do ustalenia stanu spadku, których podjęcie doprowadziłoby do takiego ustalenia i w konsekwencji – do uniknięcia błędu. Za zbyt daleko idący należy przy tym uznać pogląd, że przy braku pewności co do stanu spadku, spadkobierca powinien złożyć „odpowiednie” oświadczenie spadkowe np. spadek odrzucić lub przyjąć z dobrodziejstwem inwentarza (patrz postanowienia Sądu Najwyższego z 30 czerwca 2005 roku, IV CK 799/04 oraz z 18 marca 2010 roku, V CSK 337/09). Ocena istotności błędu wymaga przy tym ustalenia, czy spadkobierca mający wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy, tj. niedziałający pod wpływem błędu, złożyłby oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku o określonej treści.
Spadkobierca może uchylić się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku złożonego pod wpływem błędu lub groźby lub od skutków prawnych niezłożenia takiego oświadczenia w terminie, w czasie określonym w art. 88 § 2 KC, tj. w ciągu roku od wykrycia błędu lub ustania stanu obawy przy groźbie. Oświadczenie o uchyleniu może być złożone w każdym czasie, nawet po dziale spadku.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
W niniejszej sprawie wnioskodawca wniósł o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych nie złożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku po ojcu. Jako przyczynę niezłożenia oświadczenia wskazał błąd co do składu masy spadkowej, to jest nieświadomość faktu, iż po ojcu pozostał dług.
Przenosząc powyższe rozważania na grunt niniejszej sprawy należy wskazać, iż w ustalonym stanie faktycznym błąd wnioskodawcy co do stanu spadku był prawnie doniosły. Nie utrzymywał on kontaktu ani z rodzicami ani z rodzeństwem, nie mógł się więc dowiedzieć o istniejącym długu w „zwykłym” toku rzeczy. Przeświadczenie o braku długów po stronie spadkodawcy wywodził przy tym ze słów siostry, która wskazała, że weźmie ostatnią rentę zmarłego ojca, aby spłacić ostatnią ratę jego pożyczki. W zwykłych okolicznościach w sposób racjonalny można z tego oświadczenia wyprowadzić wniosek, że zmarły innych długów nie zostawił. Spadkodawca nie prowadził przy tym działalności ani trybu życia, który wskazywałby na możliwość zaciągnięcia przez niego pożyczek lub istnienia zadłużenia innego rodzaju. Co więcej, ponieważ odpowiadał on wobec wierzyciela nie jako pożyczkobiorca, a jako poręczyciel, w powszechnej świadomości jego dług mógł funkcjonować jako cudzy, niezwiązany z osobą spadkodawcy.
Potwierdza to fakt, iż nawet członkowie rodziny spadkodawcy i wnioskodawcy, zamieszkujący w tej samej niewielkiej miejscowości co spadkodawca i jego syn S. C., nie wiedzieli o istnieniu długu spadkodawcy i jego odpowiedzialności za zobowiązanie syna. Co więcej, w trudnych stosunkach miedzy wnioskodawcą a jego rodzicami i rodzeństwem, temat ten mógł być uważany za „wstydliwy”, a wiadomość o długu mogła zostać celowo przed wnioskodawcą ukryta. Bez względu jednak na powyższe, w ocenie Sądu w okolicznościach niniejszej sprawy, zwłaszcza w świetle złych stosunków z najbliższą rodziną i oraz treści rozmowy z siostrą U. C. po śmierci spadkodawcy, wnioskodawca mógł zasadnie przypuszczać, że jego ojciec nie zostawił po sobie długów i nie można mu zarzucić niedołożenia należytej staranności polegającej na niewypytywaniu rodzeństwa o jego stan majątkowy.
Wniosek o uchylenie się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku w niniejszej sprawie został też złożony w terminie wskazanym w art. 88 § 2 KC, tj. w ciągu roku od wykrycia błędu. Niewątpliwym przy tym jest, iż błąd wnioskodawcy był prawnie istotny, gdyby bowiem powziął on wiadomość o istnieniu zadłużenia w terminie określonym w art. 1019 § 1 KC, złożyłby oświadczenie o odrzuceniu spadku w odpowiednim czasie. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 19 listopada 2014 r. I Ns 2308/14
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.