Podstawą żądania pozwu o zachowek jest art. 991 § 1 KC, zgodnie z którym zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadł przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Wg § 2 cytowanego przepisu jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Instytucja zachowku związana jest ściśle z obowiązującą w prawie polskim zasadą swobody testowania, która umożliwia spadkodawcy ustanowienie swoim spadkobiercą każdej osoby, także spoza grona krewnych. Zachowek jest zatem ustawowym „zabezpieczeniem” interesów majątkowych osób najbliższych spadkodawcy, co do których uważa się, że przyczyniły się one do powstania majątku. Zapewnia on im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet jej wbrew, możliwość dochodzenia roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadał w drodze dziedziczenia ustawowego.
Uprawnienie do zachowku oparte jest na istnieniu bliskiej więzi rodzinnej między spadkodawcą a uprawnionym. Dlatego ustawa zakreśla krąg uprawnionych podmiotów stosunkowo wąsko. Zgodnie z art. 991 § 1 KC są to jedynie zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Przy czym należy zauważyć, że powstanie tego uprawnienia jest uzależnione od tego, aby w konkretnym stanie faktycznym osoby te były powołane do spadku z ustawy. O kręgu podmiotów uprawnionych do zachowku decyduje chwila otwarcia spadku. Wielkość udziału w spadku określana jest zgodnie z art. 931 i nast. KC
Określenie wartości zachowku wymaga zatem ustalenia: wielkości udziału spadkowego, jaki przypadałby osobie uprawnionej do zachowku na podstawie ustawy, rodzaju ułamka, o którym stanowi art. 991 § 1 KC, wartości spadku według cen z daty orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku oraz ewentualnie wartości zaliczanej darowizny według stanu z chwili jej dokonania i cen z daty orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku (tak między innymi Sąd Najwyższy w uchwale składu 7 sędziów z dnia 26 marca 1985 roku, III CZP 75/84, OSNCP 1985 rok, nr 10).
Pierwszą czynnością podejmowaną w celu obliczenia zachowku jest ustalenie wartości spadku. Chodzi o czystą wartość spadku (por. Elżbieta Skowrońska-Bocian, „Komentarz do kodeksu cywilnego” 2008 rok, s. 182, pkt 1; Adam Szpunar, „Uwagi o obliczaniu wysokości zachowku”, s. 14). Przy obliczaniu substratu zachowku bierze się pod uwagę wszystkie prawa majątkowe należące do spadku według ich stanu w chwili otwarcia spadku. Przy określaniu wartości stanu czystego spadku, od aktywów należy odjąć pasywa istniejące w chwili otwarcia spadku, łącznie z zobowiązaniami podatkowymi (por. Adam Szpunar, „Uwagi o obliczaniu wysokości zachowku”, s. 23 i 24). Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 lutego 2004 roku (II CK 444/02, OSP 2007 rok, Nr 4, poz. 51, s. 301), podsumował, iż obliczając zachowek, przeprowadza się następujące operacje: ułamek określający udział spadkowy, stanowiący podstawę do obliczenia zachowku (ustalony na podstawie art. 931 KC i nast. i skorygowany stosownie do art. 992 KC), mnoży się przez dwie trzecie lub jedną drugą (w zależności od kwalifikacji personalnych uprawnionego określonych w art. 991 § 1 KC), uzyskany zaś w ten sposób ułamek mnoży się przez wartość substratu zachowku (tę zaś ustala się stosownie do postanowień art. 993-995 KC).
Zgodnie zaś z treścią art. 1000 § 1 KC jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Swoboda dysponowania majątkiem za życia, np. w formie darowizn, czy swoboda testowania pozwalająca na dowolne dysponowanie majątkiem w testamencie na wypadek śmierci mogą prowadzić do pokrzywdzenia osób najbliższych spadkodawcy. Stąd też osoba fizyczna ma przynajmniej moralny obowiązek wspierania przywołanych członków najbliższej rodziny, w tym też pozostawienia im korzyści ze spadku. Jednakże o tym kto i na jakich zasadach otrzyma korzyści po zmarłym, decyduje ustawa.
Należy w tym miejscu wskazać, że artykuł 1000 KC reguluje problem uzyskania kwoty potrzebnej do uzupełnienia zachowku od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczaną do spadku (art. 993-995 KC), przy czym należy uznać, że odpowiedzialność obdarowanych ma charakter subsydiarny. Wprawdzie przepis stanowi o sumie pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku, nie powinno jednak budzić wątpliwości, że uprawniony do zachowku może kierować swoje roszczenia przeciwko obdarowanym także w sytuacji, gdy nie otrzymał żadnej korzyści ze spadku jak też od zobowiązanych spadkobierców tytułem wypłaty części zachowku (zob. Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki pod red. A. Kidyby, publ.).
Jeżeli spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 KC (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2008 roku, sygn. akt III CSK 255/07). Nieuwzględnienie takich darowizn przy obliczaniu zachowku czyniłoby ochronę osób najbliższych, ustanowioną w ustawie, całkowicie iluzoryczną. O tym, że uprawnionym do zachowku jest też spadkobierca powołany do dziedziczenia wskazuje chociażby treść art. 998 § 1 KC Użycie zaś w art. 991 KC słowa ,,byliby’’ ma natomiast określić, że zachowek nie zawsze przysługuje zstępnym czy rodzicom, lecz tylko wtedy, gdy osoby te dziedziczyłyby z ustawy w danej, konkretnej sytuacji (jeżeli pozostały dzieci, rodzice nie są uprawnieni do zachowku, itd.). Ustawodawca postanowił, że głównym adresatem roszczenia o zachowek jest spadkobierca (art. 991 § 2 KC), a dopiero kiedy otrzymanie od spadkobiercy zachowku jest niemożliwe, uprawniony może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Odpowiedzialność obdarowanego względem uprawnionego ogranicza się do wzbogacenia będącego skutkiem darowizny (art. 1000 § 1 KC).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Spadkodawca W. S. zmarł w dniu 30 października 2011 r. W chwili śmierci pozostawał w związku małżeńskim z A. S. oraz miał troje dzieci P. S., J. S. i A. Z.. W. S. w dniu 15 października 2001 r. sporządził testament przed Notariuszem E. C. w Wojewódzkim Szpitalu (...) we W. Rep A nr 9207/2001, w którym oświadczył, że powołuje do spadku jako jedynych spadkobierców żonę A. S. oraz syna P. S. przeznaczając im cały swój majątek po połowie.
Spadkobierczyni A. S. w oświadczeniu złożonym przed Sądem Rejonowym w Środzie Śląskiej dnia 15 lutego 2012 r. przyjęła spadek po zmarłym w dniu 30 października 2011 r. W. S. wprost. Natomiast spadkobierca P. S. w oświadczeniu złożonym przed Sądem Rejonowym w Środzie Śląskiej dnia 15 lutego 2012 r. spadek po zmarłym w dniu 30 października 2011 r. W. S. odrzucił.
Spadek po W. S. zmarłym dnia 30 października 2011 r. w Ś. ostatnio zamieszkałym w K. nabyła na podstawie testamentu notarialnego z dnia 15 października 2001 r. sporządzonego przed Notariuszem E. C. w Wojewódzkim Szpitalu (...) we W. żona A. S. w całości.
Powód po ostatecznym sformułowaniu żądania domagał się zasądzenia od pozwanej A. S. kwoty 33.862,50 zł z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty tytułem przysługującego powodowi zachowku po ojcu W. S. oraz zasądzenie od pozwanej na rzecz powoda kosztów procesu.
Pozwana A. S. uznała żądanie powoda, co do zasady kwestionując wysokość żądanego przez powoda zachowku. Zarzuciła, że nieruchomość położona w K. gmina K. powiat (...) województwo (...), dla której Sąd Rejonowy w Środzie Śląskiej prowadzi księgę wieczystą kw nr (...) stanowi majątek wspólny małżonków. Pozwana A. S. wniosła o rozłożenie na cztery równe raty zasądzonego na rzecz powoda świadczenia z tytułu zachowku, przy czym pierwsza rata miałaby być płatna w terminie roku od dnia uprawomocnienia się orzeczenia. Wiosła również o nieobciążanie jej kosztami procesu.
Strony ustaliły zgodnie, że wartość nieruchomości wynosi 270.000,00 zł, a w skład spadku po zmarłym W. S. wchodzi także kwota 900,00 zł uzyskana ze sprzedaży pojazdu marki P. (...).
Z mocy ustawy do spadku po W. S. powołane byłyby następujące osoby: małżonka A. S. oraz dzieci spadkodawcy P. S., J. S. i A. Z. w częściach równych tj. po 1/4 części. W okolicznościach rozpatrywanej sprawy bezspornym było, że powód jest uprawniony do zachowku po ojcu W. S.. W chwili otwarcia spadku powód był osobą pełnoletnią i nie miał orzeczonej trwałej niezdolności do pracy. Dlatego zachowek należny powodowi wynosi 1/2 wartości udziału spadkowego.
Określając wartość spadku należy brać jego stan z chwili śmierci spadkodawcy i cen z daty orzekania o zachowku. W skład spadku po zmarłym W. S. wchodzi nieruchomość gruntowa zabudowana budynkiem mieszkalnym i gospodarczym oznaczona numerem geodezyjnym (...) o pow. 0,6966 ha położona o wartości 270.000,00 zł, a także kwota 900,00 zł uzyskana ze sprzedaży pojazdu marki P. (...). Strony nie podnosiły zarzutów związanych z udzieleniem powodowi darowizn podlegających zaliczeniu na należny mu zachowek.
Po uwzględnieniu wynikającego z ustawy udziału powoda w majątku spadkowym (1/4) oraz ułamka zachowku (1/2) należny powodowi zachowek liczony od wartości spadku tj. 270.900,00 zł wynosi kwotę 33.862,50 zł. Mając na uwadze powyższe Sąd zasądził w pkt I senetencji wyroku od pozwanej na rzecz powoda kwotę 33.862,50 zł na podstawie art. 991 § 1 KC w zw. z art 931 KC. Wyrok Sądu Rejonowego I Wydział Cywilny sygn. akt I C 1225/14
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.