Zgodnie z art. 991 § 1 KC. zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Wedle art. 991 § 2 KC. jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Jak wskazuje się w doktrynie polski Kodeks cywilny realizuje ochronę najbliższych osób rodziny zmarłego przede wszystkim przez zachowek. Zachowek to określona wartość, którą najbliższe osoby powinny otrzymać od spadkodawcy w postaci darowizny, powołania do spadku lub zapisu (zwykłego lub windykacyjnego). Prawo do zachowku przysługuje zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, ale jedynie wtedy, gdy in concreto byliby powołani do spadku z ustawy, a zatem są najbliższymi dziedzicami ustawowymi. Prawo do zachowku powstaje ex lege z chwilą otwarcia spadku i przysługuje zarówno w wypadku dziedziczenia testamentowego, jak i ustawowego. Ten ostatni wypadek wejdzie w grę wtedy, gdy z uwagi na istnienie darowizn doliczanych do spadku, odziedziczony udział nie pokrywa zachowku uprawnionego (zob. K. Osajda (red.), P. Księżak, Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2018, Legalis).
Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Nie ma więc znaczenia, w jakiej postaci roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku zostały zaspokojone. W każdym też przypadku, gdy uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
W myśl art. 994 § 1 KC przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż 10 laty licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku. Prawidłowa wykładnia art. 994 § 1 KC powinna być taka, że niemożność doliczenia do spadku po upływie dziesięciu lat wstecz licząc od śmierci spadkodawcy dotyczy tylko darowizn, które dokonane były na rzecz osób obcych, nie będących ani spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku (zob. wyrok SA IACr 308/96 OSA 1997/11-12/68).
Zgodnie z art. 1000 § 1 KC jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
W takim wypadku w grę wchodzi roszczenie uprawnionego o zachowek w stosunku do obdarowanego na podstawie art. 1000 KC, mające charakter „awaryjny” w tym sensie, że aktualizuje się jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku w całości lub w części. Stanowisko, iż status spadkobiercy ustawowego wyklucza możliwość wystąpienia z roszczeniem o zachowek wobec obdarowanego przez spadkodawcę nie uwzględnia treści tak rozumianego przepisu art. 1000 KC i prowadzi w konsekwencji do tego, że uprawnionego można byłoby pozbawić korzyści ze spadku, zagwarantowanej mu ustawowo w postaci prawa do zachowku, mimo braku wydziedziczenia (patrz: uzasadnienie wyroku SN z dnia 30 stycznia 2008 r. III CSK 255/2007, OSP 2009/5 poz. 54; glosa J. Kremisa do ww. wyroku, OSP 2009/5 str. 364, Lex Polonica 2028738, wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 20.11.2012 r. IA Ca 501/12 nr). Na możliwość dochodzenia od obdarowanego należnego spadkobiercy zachowku nie wpływa też fakt, że obdarowany sam jest osobą uprawnioną do zachowku(wyrok SN z 13.02.2004 r. II CK 444/02 nr).
Szczegółowe ustalenie wysokości zachowku składa się z kilku etapów. Po pierwsze, należy określić ułamek stanowiący podstawę do obliczania zachowku. Po drugie, ustala się tzw. substrat zachowku, na który składa się stan czysty spadku wraz z doliczonymi darowiznami. Po trzecie, mnoży się substrat zachowku przez ułamek, który wyraża udział stanowiący podstawę do obliczenia zachowku. Wynik mnożenia stanowi zachowek. Dodatkowo, w celu ustalenia wielkości roszczenia o świadczenie pieniężne potrzebne do uzupełnienia zachowku, odejmuje się od zachowku wielkość określonych korzyści uzyskanych przez uprawnionego (lub jego wstępnych).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
J. L. M. (1) zmarła jako wdowa. J. L. M. (1) pozostawiła jedynego syna – powoda P. M. Sąd Rejonowy postanowieniem wydanym w sprawie o sygn. akt (…) stwierdził, że spadek po J. L. T. M. nabył w całości, na podstawie testamentu notarialnego sporządzonego rep. A numer (…), M. P..
Ułamek stanowiący podstawę do obliczenia zachowku w niniejszej sprawie to 1/2, ponieważ w sprawie bezsporne jest, że nie zachodzą przesłanki o których mowa w art. 991 § 1 KC. uprawniające do przyjęcia zwiększonego ułamka tj. 2/3. Substrat zachowku stanowi kwota 236.818 zł. Na podaną wartość składa się wartość rynkowa prawa własności nieruchomości lokalowej położonej w P. przy ul. (…) objętej księgą wieczystą nr (…) według stanu na dzień 16 lutego 2016 r. oraz cen aktualnych z chwili ustalania zachowku (sporządzenia opinii biegłego w sprawie). Wartość rynkowa prawa własności nieruchomości lokalowej położonej w P. przy ul. (…) objętej księgą wieczystą nr (…) według stanu na dzień 16 lutego 2016 r. oraz cen aktualnych z chwili ustalania zachowku wynosi 236.818 zł. Powód otrzymał od pozwanego M. P. w ramach spłaty zachowku kwotę 75.000 zł, a następnie 15.000 zł.
Powód był jedynym zstępnym J. L. T. M., a więc na podstawie dziedziczenia ustawowego nabyłby cały spadek. Mnożąc ustaloną wartość spadku (236.818 zł) przez ułamek ½ otrzymujemy zachowek przysługujący powodowi w wysokości 118.409 zł. Następnie odejmując od tak ustalonego zachowku kwotę otrzymanych przez powoda wpłat tytułem zachowku – w łącznej kwocie 90.000 zł otrzymujemy należną powodowi ostatecznie wartość pozostałej części, należnego powodowi od pozwanego zachowku w kwocie 28.409 zł. Sąd uwzględnił zatem żądanie główne co do kwoty 28.409 zł w stosunku do pozwanego M. P. wraz z odsetkami należnymi od dnia wyrokowania, tj. od dnia 6 marca 2020 r.
Sąd nie dał wiary twierdzeniom pozwanego w zakresie poniesionych długów i ciężarów, które pozwany wskazał jako poniesione na rzecz spadkodawczyni J. L. T. M. w łącznej kwocie 65.000 zł. Wskazane długi i ciężary nie zostały udowodnione żadnymi dowodami. Z treści decyzji Dyrektora I. Administracji Skarbowej w P. wynika jedynie, że Dyrektor I. Administracji Skarbowej w P. przyjmując wartość 4.150 zł za m2 oraz ustalając podstawę opodatkowania kierował się oświadczeniem Strony, które nie zostało potwierdzone żadnymi dowodami.
Jednocześnie Sąd Okręgowy podzielił stanowisko prezentowane w doktrynie i orzecznictwie zgodnie z którym odsetki ustawowe w przypadku roszczeń o zachowek naliczane mogą być jedynie od daty, kiedy ustalona została w sposób jednoznaczny wartość zachowku. Data bowiem od której zasądzane są odsetki, powinna być skorelowana z datą, na którą ustalono wartość składników majątku spadkowego. Jeżeli składniki te były wyceniane według stanu z dnia otwarcia spadku i aktualnych cen, to zasądzanie odsetek od daty wniesienia pozwu nie znajduje uzasadnienia (…) (por. Kidyba A. (red.), Niezbecka E., Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki, wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 6.11.2012 r., sygn. akt I ACa 1105/12, wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 2.03.2012 r., sygn. akt I ACa 110/12). Wyrok Sądu Okręgowego w Poznaniu – XII Wydział Cywilny z dnia 5 marca 2020 r. XII C 152/19
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.