Twoja sprawa z zakresu prawa spadkowego jest już wystarczająco stresująca. Nie powinieneś rozbijać banku tylko po to, aby upewnić się, że jesteś chroniony

Zachowek, gdy rolnik przeniósł, przekazał i dał gospodarstwo rolne, ziemię czy nieruchomość

Zgodnie z art. 991 § 2 KC jeżeli spadkobierca ustawowy – zstępny spadkodawcy nie otrzymał należnego mu zachowku, czy to w drodze powołania do spadku czy poprzez darowiznę, przysługuje mu przeciwko obdarowanemu roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycie zachowku. Co do zasady, wysokość należnego uprawnionemu zachowku odpowiada połowie wartości udziału, jaki otrzymałby w drodze dziedziczenia ustawowego.

Przy obliczaniu zachowku w pierwszej kolejności, należy ustalić czystą wartość spadku, tzn. obliczyć wartość aktywów spadkowych i odjąć od tego pasywa. Następnie do tej czystej wartości spadku dolicza się wartość darowizn. Doliczenie darowizn następuje z urzędu, o czym stanowi art. 993 KC. W ten sposób wyliczany jest tzw. substrat zachowku, który stanowi podstawe ustalenia sumy stanowiącej zachowek należny uprawnionemu.

Jak widać z powyższego, z punktu widzenia uprawnionego do zachowku, obojętnym jest, czy spadkodawca przeznaczył określone składniki swego majątku innym osobom w testamencie, czy je darował. Doliczenie darowizn do spadku uniemożliwia spadkodawcy obejście przepisów o ochronie osób najbliższych przed dyspozycjami na wypadek śmierci (por.: Paweł Książek „Zachowek w polskim prawie spadkowym” LexisNexis).

Zachowek, gdy rolnik przeniósł, przekazał i dał gospodarstwo rolne, ziemię czy nieruchomość Poznań

Przez darowiznę w rozumieniu art. 993 KC należy rozumieć przysporzenie dokonane przez spadkodawcę działającego donandi causa. Sąd samodzielnie ustala, czy określona czynność prawna była darowizną. W wypadku, gdy czynność ma charakter negotium mixtum cum donatione, sąd samodzielnie określa, czy i w jakim zakresie doliczyć przysporzenie do substratu zachowku. Wydaje się, że doliczeniu powinna podlegać ta część przysporzenia, która nie znajduje ekwiwalentu majątkowego w świadczeniu drugiej strony (por.: L. Stecki „Zaliczanie darowizn między spadkobiercami darczyńcy” Toruń 1976; K. Sokołowski „Forma aktu notarialnego, uzupełnienie zachowku oraz ustalenie schedy spadkowej a negotium mixtum cum donatione” Rejent 2011 nr 7-8; A. Oleszko „Szczególne konstrukcje umowy darowizny” Palestra 1976 nr 10).

Jeżeli wartość aktywów spadkowych równa się zeru, w taki wypadku istnienie zachowku uzależnione będzie właśnie od doliczenia darowizn (por.: wyrok SN z dnia 7 lipca 1974 r I CR 691/63 Lex Polonica nr 311929; wyrok SN z dnia 30 stycznia 2008r III CSK 255/2007 Lex Polonica nr 1900395).

Przy ustalaniu wartości spadku dla obliczeniu zachowku należnego uprawnionego nie uwzględnia się wartości gospodarstwa rolnego przekazanego następcy, zarówno na gruncie ustawy z 1977 r z 1982 r jak i obecnie obowiązującej ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r o ubezpieczeniu społecznym rolników (t.j. Dz.U. z 2016r Nr 277) (por.: uchwała SN z dnia 19 lutego 1991r III CZP 4/91 LexPolonica nr 302260; uchwała 7 sędziów SN z dnia 25 listopada 2005r III CZP 59/05 LexPolonica nr 392493; uchwała SN z dnia 21 czerwca 2012r III CZP 29/12; wyrok SA w Warszawie z dnia 19 lipca 2006r VI ACa 99/06 LexPolonica nr 413540; wyrok SA w Katowicach z dnia 30 grudnia 2014 r I ACa 160/14 wyrok SA w Gdańsku z dnia 25 stycznia 2013 r V ACa 1025/12). Za powyższym przemawia niejednorodny charakter umowy z następcą, zawierającej elementy prawa administracyjnego, ubezpieczeniowego i cywilnego, umowa ta jest nowym typem umowy nazwanej zbliżonym do darowizny, albo po prostu umową nienazwaną.

Należy jednak zaznaczyć, że zgodnie z art. 19 ustawy z 1990 r emerytura rolnicza przysługuje ubezpieczonemu, jeżeli osiągnął wiek emerytalny, dla mężczyzn wynoszący 65 lat, oraz podlegał ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu przez okres co najmniej 100 kwartałów. Natomiast, ubezpieczony może się ubiegać o wcześniejszą emeryturę, jeżeli osiągnął wiek dla mężczyzn 60 lat, podlegał ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu przez okres co najmniej 120 kwartałów i dodatkowo zaprzestał prowadzenia działalności rolniczej. Obecnie umowa z następcą nie posiada causa obligadni, gdyż przyczyną jej zawarcia nie jest dążenie do uzyskania świadczenia z ubezpieczenia społecznego rolników. Ustawa z 1990 r nie uzależnia nabycia przez rolnika uprawnień emerytalno-rentowych od wyzbycia się gospodarstwa, ale od osiągnięcia określonego wieku. Przyznanie rolnikowi emerytury przed osiągnięciem tego wieku, a także pełna wypłata świadczeń z tego tytułu, uzależnione zostały od wyzbycia się własności i posiadania gospodarstwa rolnego. Wybór rodzaju umowy prowadzącej do wyzbycia się gospodarstwa rolnego należy do stron, może to być umowa z następcą uregulowana w art. 84 i 84 cytowanej ustawy, lub umowy uregulowane w KC, np. umowa darowizny, dożycia, sprzedaży. Coraz częściej pojawią się głosy, że gospodarstwo rolne przeniesione w wykonaniu umowy z następcą winno być wliczane do substratu zachowku. Jako uzasadnienie jurydyczne wskazuje się podobieństwo do umowy darowizny, a jako podstawę normatywną art. 993 KC (tak: A. Kidyba, A. Lichorowicz).

Jak podkreśla się w judykaturze, doliczenie wartości darowizny do substratu zachowku jest niezależne do przedmiotu darowizny. Nie ma znaczenia, czy przedmiotem darowizny jest nieruchomość rolna. Ustawodawca nie uzależnił także doliczenia darowizny do substratu zachowku od celu, w jakim darowizna została dokonana. Nie ma więc znaczenia, czy darczyńca w ten sposób chciał uregulować sprawy majątkowe, czy uzyskać uprawnienie do renty bądź emerytury. (por.: wyrok SN z dnia 30 marca 2011r III CZP 136/201 LexisNexis nr 2496048).

Zachowek, gdy rolnik przeniósł, przekazał i dał gospodarstwo rolne, ziemię czy nieruchomość Poznań

Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię

W przedmiotowej sprawie powódka W. Ś. domagała się zasądzenia od pozwanego J. J. (1) kwoty 25 000, 00 zł tytułem zachowku, liczonej od substratu zachowku w postaci darowizny dokonanej przez spadkodawcę K. J. (1) na rzecz pozwanego dnia 12 maja 1992 r. Należy wyjaśnić, że powódka została powołana do spadku, ale z uwagi na brak aktywów, na substrat zachowku składa się jedynie wartość wyżej wymienionej darowizny.

W przedmiotowej sprawie spór sprowadzał się w zasadzie do kwalifikacji prawnej umowy z dnia 12 marca 1992 r, w kontekście art. 993 KC nakazującego przy obliczaniu zachowku uwzględnienie darowizn dokonanych przez spadkodawcę. Pozwany zarzucał, że wymieniona umowa z 1992 r jest w istocie umową nieodpłatnego przekazania gospodarstwa rolnego) umową z następcą, która nie podlega zaliczeniu do substratu zachowku.

W przedmiotowej sprawie mamy do czynienia jednak z inną sytuacją, albowiem w dniu 12 maja 1992 r spadkodawca K. J. (1) zawarł z pozwanym J. J. (1) nie umowę nieodpłatnego przekazania gospodarstwa rolnego czy umowę z następcą, ale umowę darowizny. K. J. (1) uznał, że przekaże własność wymienionej działki na rzecz pozwanego w formie darowizny. Jak była mowa powyżej, ustawa z 1990 r nie uzależnia nabycia przez rolników uprawnień emerytalno-rentowych od wyzbycia się gospodarstwa, ale od osiągnięcia określonego wieku. Przyznanie rolnikowi emerytury przed osiągnięciem tego wieku, a także pełna wypłata świadczeń z tytułu emerytury lub renty, uzależnione zostały od zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej, czyli wyzbycia się własności gospodarstwa rolnego, przy czym forma wyzbycia się własności zostaje do uznania zainteresowanych stron. K. J. (1) zdecydował się na umowę darowizny. Nie można w ten sposób zawartej umowy darowizny kwalifikować jako umowy nieodpłatnego przekazania gospodarstwa rolnego czy umowy z następcą. „Jeżeli rolnik zdecyduje się na jedną z umów przeniesienia własności gospodarstwa rolnego przewidzianych w KC, to nie może twierdzić, że jest to jednocześnie umowa z następca uregulowana w ustawie” (por.: wyrok SN z dnia 19 lutego 1997r III CKN 9/97). Co więcej, spadkodawca K. J. (1) zawarł już z pozwanym umowę o dożywocie w 1978 r, na podstawie której przekazał pozwanemu gospodarstwo rolne w S., a w zamian zastrzegł sobie opiekę. To umowa o dożywocie z 1978 r, jest bliższa charakterowi umowy z następcą.

Jak była mowa powyżej, przy obliczaniu zachowku w pierwszej kolejności należy ustalić czystą wartość spadku, tzn. obliczyć wartość aktywów i odjąć od tego pasywa, a dopiero do tak ustalonej wartości doliczyć wartość darowizn. W przedmiotowej sprawie, ustalono, że spadkodawca K. J. (1) w chwili śmierci nie posiadał aktywów. Odnośnie pasywów, zgodnie z art. 922 KC do długów spadkowych należą koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiadał zwyczajom przyjętym w danym środowisku. Koszty pogrzebu nie wchodzą jednak do spadku, jeżeli przepisy szczególne nakładają na określone osoby obowiązek ich poniesienia np. art. 446 § 1 KC, art. 908 § 1 KC (por.: Elżbieta Skowrońska-Bocian „Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga IV. Spadki” Wydawnictwo Prawnicze 1999 r).

W przedmiotowej sprawie koszty pogrzebu spadkodawcy K. J. (1) pokrył w całości pozwany J. J. (1), a składały się na nie m.in. koszt tzw. stypy w kwotach 2 350, 00 zł i 138, 00 zł, koszt wymiany płyty nagrobnej w kwocie 1 700, 00 zł, a także inne wydatki jak ofiara dla księdza, organisty, koszt zakupu ubrania, trumny i wieńców. Zgodnie jednak z umową o dożywocie pozwany zobowiązał się do sprawienia spadkodawcy pogrzebu odpowiadającego miejscowym zwyczajom. Zatem w przedmiotowej sprawie przy obliczaniu zachowku nie dokonuje się odliczenia kosztów pogrzebu spadkodawcy.

Zachowek, gdy rolnik przeniósł, przekazał i dał gospodarstwo rolne, ziemię czy nieruchomość

Reasumując na substrat zachowku w przedmiotowej sprawie składa się wyłącznie wartość darowizny. Wartość darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalenia zachowku, jak stanowi art. 995 § 1 KC. Stosując powyższe kryteria biegły sądowy z zakresu szacowania nieruchomości ustali wartość dz. ew. nr (…) położonej w S. na kwotę 198 900, 00 zł. Wyliczona kwota nie powinna być pomniejszona o wartość użytkowania ustanowionego na rzecz spadkodawcy w akcie darowizny albowiem gdyby nie doszło do zawarcia umowy darowizny na rzecz pozwanego, nie doszłoby także do ustanowienia użytkowania na rzecz spadkodawcy.

Zatem powódce należy się zachowek po spadkodawcy w wysokości ½ wartości udziału spadkowego, czyli przy przyjęciu, że powódka była uprawniona do dziedziczenia w ¼ części, to należy jej się zachowek w wysokości 1/8 wartości nieruchomości położonej w S.. Jeżeli wymieniona nieruchomość ma wartość 198 900, 00 zł, to powódce należy się zachowek w wysokości 24 862, 50 zł. Wyrok Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 12 września 2016 r. I C 789/15

W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.

Z wyrazami szacunku.

Adwokat Mateusz Ziębaczewski

Mateusz Ziębaczewski to doświadczony adwokat i jedyny w swoim rodzaju specjalista od prawa spadkowego w Polsce. Swoją wiedzą i umiejętnościami służy klientom, pomagając im w najbardziej skomplikowanych sprawach spadkowych. Z naszą kancelarią współpracują najbardziej znani profesorowie, doktorzy prawa oraz byli ministrowie, gdyż cenią jakość, pewność i bezpieczeństwo jakie oferujemy.

email telefon LinkedIn

Zobacz pozostałe wpisy autora

Kancelaria Prawa Spadkowego w Poznaniu