Zgodnie z art. 991 § 1 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (art. 991 § 2 KC). Zachowek stanowi przejaw ograniczenia swobody testowania. Spadkodawca może co prawda rozrządzić całym swym majątkiem, jednak uprawnieni, którzy nie otrzymali kwoty pokrywającej zachowek mogą domagać się od spadkobierców wyrównania w pieniądzu.
Zachowek należy się osobom uprawnionym zarówno przy dziedziczeniu testamentowym, jak i ustawowym; jest on obliczany jako wartość idealnej części udziału w spadku, przypadającej osobom wskazanym w art. 991 § 1 KC. W niniejszej sprawie, uprawnionymi do zachowku po zmarłej I. W. były jej dzieci – córka A. F. oraz syn J. W. (1). Osoby te, w myśl przepisów ustawy zostałyby powołane do spadku w częściach równych, w razie niesporządzenia przez spadkodawcę ważnego testamentu (art. 931 § 1 KC).
Prawo do zachowku, a także stanowiące emanację tego prawa – roszczenie o zapłatę kwoty pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku – jest prawem powstającym z mocy samej ustawy (ex lege) i nie może być modyfikowane wolą spadkodawcy, chyba że wyjątkowo przepis szczególny mu na to zezwala.
Zgodnie z art. 1008 KC spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Przepis art. 1008 KC daje spadkodawcy prawo wyłączenia własnym oświadczeniem, prawa do otrzymania zachowku, które przysługuje uprawnionemu z mocy ustawy. Podstawą wydziedziczenia może być jednak tylko jedna z okoliczności wskazanych w ustawie. Funkcją wydziedziczenia jest represja wobec uprawnionego do zachowku. Stanowi ono sankcję za naruszenie obowiązków rodzinnych i zawinione naruszenie więzi ze spadkodawcą. Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu (art. 1009 KC). Dla zasadności wydziedziczenia nie ma decydującego znaczenia wola spadkodawcy, lecz obiektywne istnienie ściśle przewidzianych przez ustawodawcę w art. 1008 KC podstaw wydziedziczenia. Testament ma bowiem charakter dokumentu prywatnego i stanowi jedynie dowód tego, że osoba, która go podpisała złożyła zawarte w nim oświadczenie, a nie że przyczyna wydziedziczenia faktycznie istnieje (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 29 grudnia 2014 roku, sygn. akt I ACa 572/14, źródło: Lex; wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 24 kwietnia 2014 roku, sygn. akt I ACa 23/14, źródło: Lex).
Jako darowizny należy traktować nie tylko umowy zawarte na podstawie art. 888 KC, lecz również wszelkie inne czynności, mocą których dochodzi do nieodpłatnego przysporzenia. Odmienna wykładnia sprzeciwiłaby się celowi powyższego przepisu, jakim jest ochrona należnego zachowku (tak P. Księżak w: Zachowek w polskim prawie spadkowym, Warszawa 2010, s.290). Oceny czy w danym stanie faktycznym nastąpiło nieodpłatne przysporzenie dokonuje sąd (tak orzeczenie SN z dnia 17 czerwca 1953 r., II C 534/53, OSN 1954, poz. 60). R. te znajdują zastosowanie np. do umowy majątkowej małżeńskiej, zawartej na podstawie art. 47 i n. KRO, mocą której małżonkowie rozszerzają wspólność ustawową małżeńską na prawo majątkowe, wchodzące w skład majątku odrębnego, przy czym jest to jedyny element tej umowy. Istotą tej umowy nie są bowiem modyfikacje samego ustroju majątkowym małżonków, poprzez np. włączenie do majątku wspólnego pewnej kategorii przedmiotów, a jedynie osiągnięcie skutku w postaci przeniesienia określonego prawa podmiotowego do innego majątku. Brak zatem właściwego dla umów majątkowych małżeńskich regulacyjnego charakteru (tak jeszcze na gruncie art. 22 KRO S. Breyer i S. Gross w: Kodeks rodzinny Komentarz, pod red. M. Grudzińskiego i J. Ignatowicza, Warszawa 1959, s.150, na gruncie KRO J. Pietrzykowski w: Kodeks rodzinny i opiekuńczy z komentarzem, pod red. J. Pietrzykowskiego, warszawa 1990, s.259, A. Dyoniak w: glosa do uchwały SN z 15 stycznia 1992 r., III CZP 142/91, OSP 1993, Nr 5, poz. 92, tak też uchwała SN z dnia 14 czerwca 1963 r., III CO 24/63, OSNC 1964, Nr 5, poz. 88).
Umowa o podział majątku wspólnego mocą której cały majątek przypada jednemu z małżonków bez spłaty na rzecz drugiego jest zbliżona swoim charakterem prawnym do umowy darowizny udziału w majątku wspólnym. W jej wyniku dochodzi bowiem do nieodpłatnego przeniesienia określonych praw podmiotowych z majątku wspólnego do majątku odrębnego jednego z małżonków. Bez wątpienia również odnosi podobny skutek z punktu widzenia ekonomicznego. Na tym jednak podobieństwa pomiędzy tymi umowami się kończą. Celem podziału majątku wspólnego jest zniesienie wspólności tego majątku, ale również dokonanie całościowych rozliczeń z tytułu jego posiadania, czynionych wydatków i nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty a także wydatków i nakładów poczynionych z majątku osobistego na majątek wspólny. W ramach podziału majątku wspólnego może również nastąpić ustalenie udziałów w majątku wspólnym z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z małżonków przyczynił się do powstania tego majątku. Istotą darowizny jest nieodpłatne przysporzenie na rzecz danej osoby kosztem innej osoby (art. 888 KC). Podział majątku wspólnego może być dokonany bądź na drodze umowy bądź w drodze postępowania sądowego. Decydując się na drogę umowną strony mogą w sposób dowolny ukształtować treść tego kontraktu, w granicach określonych w art. 353 1 KC zważywszy, że tylko im znane są realia w jakich majątek był tworzony i zarządzany.
Przyznanie wszystkich składników majątkowych jednemu z małżonków bez żadnej spłaty na rzecz drugiego może zatem być wynikiem wcześniejszych przesunięć majątkowych. Może być również rezultatem wzajemnych rozliczeń, proporcji w jakich oboje małżonkowie do jego powstania się przyczyniali, względów etycznych i szeregu innych przesłanek, które znane są wyłącznie stronom umowy. Jeśli zatem brak podstaw do uznania, że umowa o podziale majątku wspólnego, mocą której wszystkie składniki tego majątku wymienione w umowie przypadają jednemu z małżonków bez spłat na rzecz drugiego zawarta została jedynie dla pozoru samo podobieństwo takiej umowy do darowizny nie może przesądzać o doliczeniu jej przedmiotu do spadku przy ustaleniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku na podstawie art. 993 KC.
Interpretacja pojęcia darowizny na gruncie przepisów o zachowku musi być powiązana z celem, któremu służy instytucja doliczania darowizny. Obejmuje więc nie tylko umowę z art. 888 KC, ale również takie nieodpłatne czynności spadkodawcy, które następują z majątku spadkodawcy, powodują zmniejszenie spadku i z punktu widzenia osób uprawnionych mogą prowadzić do takiego samego ich pokrzywdzenia jak darowizny. W tej sytuacji przykładowo oświadczenie spadkodawczyni, w którym zrzekła się ona roszczenia z tytułu nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty męża, należy traktować jak darowiznę podlegającą doliczeniu do substratu zachowku i zaliczaną na zachowek tego, kto w wyniku tego oświadczenia uzyskał bezpłatną korzyść.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
D. C. wystąpił w dniu 20 grudnia roku przeciwko M. C. o zapłatę zachowku w kwocie 100.000,-złotych. W uzasadnieniu powód wskazał, iż nie otrzymał należnego mu zachowku w drodze dziedziczenia, zapisu ani darowizny za życia spadkodawcy (ojca A. C.). Ponadto powód wskazywał, iż umowę o podział majątku wspólnego i z dnia 8 grudnia 2009 roku pomiędzy małżonkami A. C.i M. C. należy potraktować jako umowę darowizny i składniki majątku objęte tą umową winny być zaliczone zgodnie z art. 1039 i 1042 KC na schedę spadkową. W piśmie procesowym podniósł zarzut nieważności czynności prawnej – umowy o podział majątku wspólnego wskazując, iż pod umową o podział majątku wspólnego małżonkowie ukryli umowę darowizny (art. 83 § 1 KC). Pozwana wniosła o oddalenie powództwa w całości. Sąd ustalił następujący stan faktyczny.
W dniu 8 grudnia 2009 roku małżonkowie zawarli w formie aktu notarialnego umowę małżeńską majątkową oraz umowę o podział majątku wspólnego mocą, której ustanowili z dniem podpisania aktu rozdzielność majątkową polegającą na tym, iż każdy z małżonków zachowywał zarówno majątek nabyty przed zawarciem umowy, jak i majątek nabyty później oraz zarządzał samodzielnie całym majątkiem. Ponadto strony umowy dokonały podziału majątku wspólnego w ten sposób, że wartość przedmiotu umowy określili na kwotę 250.000,-złotych oraz oświadczyli, iż ww. nieruchomości wyczerpują cały ich majątek wspólny, a podziału majątku dokonują bez żadnych spłat. Ponadto M. C. na nieruchomości nabytej aktem notarialnym ustanowiła na rzecz A. C. na czas nieoznaczony służebność osobistą polegającą na prawie używania całego budynku mieszkalnego, garażu i budynku letniskowego oraz na prawie swobodnego poruszania się po całej nieruchomości.
Spór dotyczy natomiast, przede wszystkim oceny prawnej dokonanej przez spadkodawcę i pozwaną czynności prawnej w postaci umowy o podział majątku wspólnego, w świetle art. 993 KC. W kontekście powyższych rozważań, zdaniem Sądu, brak jakichkolwiek podstaw do uznania, iż umowa o podział majątku z dnia 8 grudnia była umową pozorną, pod którą została ukryta umowa darowizny. Pozorność jest to wada oświadczenia woli polegająca na niezgodności między aktem woli, a jej przejawem na zewnątrz, przy czym strony zgodne są co do tego, aby wspomniane oświadczenie nie wywołało skutków prawnych. W niniejszej sprawie małżonkowie C. dokonali wyboru określonej czynności prawnej, dla uregulowanie swojej sytuacji majątkowej, ich zamiarem było aby jedyną właścicielką wchodzących w skład ich majątku wspólnego nieruchomości i udziałów w nieruchomościach była pozwana. Zamierzony skutek mogli osiągnąć przyjmując różne rozwiązania prawne, w tym umowę o podział majątku czy też umowę darowizny. Strony umowy zdecydowały się na kompleksowe uregulowanie kwestii dotyczących majątku wspólnego w sposób powszechnie przyjęty. Samo przekonanie powoda, iż celem działania spadkodawcy było wyzucie go z majątku, nie daje podstaw do przyjęcia, iż czynność prawna – umowa o podział majątku wspólnego – była nieważna, albowiem oświadczenie A. C. zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej – darowizny. W niniejszej sprawie, nie mamy do czynienia z pozornością (art. 83 § 1 KC), albowiem powód nie wykazał, aby strony chciały by ich oświadczenia nie wywołały skutków prawnych. Z uwagi na powyższe okoliczności Sąd ustalił, iż pozwana nie otrzymała od męża darowizny, która podlegałaby doliczeniu do wartości spadku.
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
